Учебное пособие: Беларуская мова

Учебное пособие: Беларуская мова

МІНІСТЭРСТВА СЕЛЬСКАЙ ГАСПАДАРКІ І ХАРЧАВАННЯ

РЭСПУБЛІКІ БЕЛАРУСЬ

Установа адукацыі

“БЕЛАРУСКІ ДЗЯРЖАЎНЫ АГРАРНЫ ТЭХНІЧНЫ УНІВЕРСІТЭТ”

Кафедра беларускай і рускай моў

БЕЛАРУСКАЯ МОВА

ВУЧЭБНЫ ДАПАМОЖНІК ДЛЯ АБІТУРЫЕНТАЎ

Мінск

2007

Разгледжана навукова-метадычным саветам факультэта прадпрымальніцтва і кіравання БДАТУ

Пратакол № 4 ад 25.01. 2007 г.

Складальнікі: ст.выкладчык А.Б. Гурновіч

 выкладчык І.С. Фокіна

Рэцэнзенты: канд. філ. навук, дац. А.П. Занкавіч (БДАТУ)

выкладчык З.П. Казарог (БДЭУ)

Беларуская мова : вучэбны дапаможнік для абітурыентаў / А.Б. Гурновіч, І.С. Фокіна. – Мінск : БДАТУ, 2007

Вучэбны дапаможнік для абітурыентаў уключае ў сябе два найбольш важныя раздзелы курса беларускай мовы: арфаграфію і пунктуацыю. Асаблівая ўвага звернута на складаныя тэмы раздзелаў. Побач з тэарэтычным матэрыялам змешчана і практычная частка. Выкананне разнастайных заданняў і практыкаванняў дапаможа абітурыентам замацаваць і сістэматызаваць веды, накіраваныя на выпрацоўку навыкаў карыстання правільнай пісьмовай літаратурнай мовай.

У дадатку змешчаны прыкладныя тэксты дыктантаў: пераказаў, частка з якіх ужо прапаноўвалася абітурыентам БДАТУ мінулых гадоў на ўступных іспытах.

Прызначаецца абітурыентам БДАТУ, паступаючым на завочную форму навучання, будзе карысна і абітурыентам, якія рыхтуюцца да цэнтралізаванага тэсціравання.

РАЗДЗЕЛ I. АРФАГРАФІЯ

§ 1. Правапіс галосных о, э – а (ы)       

Літары о, э звычайна пішуцца толькі пад націскам: размова, сэрца. Не пад націскам о, э пераходзяць у а: горы – гара, рэкі – рака.

Ненаціскное о захоўваецца толькі ў выклічніках ого, о-го-го, а таксам ў канцы іншамоўных слоў пасля галоснай: трыо, сальфеджыо, Антоніо, Ватэрлоо, але: радыё, аўдыё, відэа.

Ненаціскное э захоўваецца:

а) у першай частцы складаных слоў: рэдказубы, шэравокі, шэсцьсот;

б) у словах, утвораных ад слова сэнс: асэнсаваць, пераасэнсаванне, нонсэнс;

в) у пачатку іншамоўных слоў: эвалюцыя, экскурсія, экзамен, энцыклапедыя, экалогія, Эстонія, Эфіопія;

г) у сярэдзіне запазычаных слоў неславянскага паходжання пасля зацвярдзелых, а таксама цвёрдых [д], [т]: жэтон, рэвізія, джэнтэльмен, шніцэль, чэмпіён, рэзюмэ, дэлегат, тэлефон.

У даўно запазычаных словах э перайшло ў а, а ў некаторых словах – у ы:

У некаторых словах са складамі ро, ло замест о не пад націскам пішацца ы: гром – грыме́ць, бровы – брыво́, кроў – крыва́вы, глотка – глыта́ць, блохі – блыха́, плот – плытаго́н.

марыва, зарыва, горыч, яблык, почырк, трывога, рызіна

Практыкаванне 1. Устаўце прапушчаныя літары, растлумачце іх напісанне.

Т..лецэнтр, ..вакуацыя, характ..рыстыка, кр..шыць, р..дкаслойны, д..фект, ..гаізм, лат..рэя, др..васек, с..рдэчны, бл..ха, ч..кавы, др..мота, ж..ст..куляцыя, ..кзэмпляр, р..корд, бр..во, ш..рсцяны, ш..разём, р..монт, др..жаць, ц..р..моніцца, орд..н, скр..гатаць, тр..вога, ц..нтральны, гл..бокі, акад..мічны, ч..рнаваты, на ст..ле, ц..на, інт..лігенцыя, ч..снок, Баранц..ва мор.., ш..сцьсот, т..атр, т..мпература, хр..стаматыя, літ..ратурны, ігр..к, мар..ва, гор..ч.

Практыкаванне 2. Напішыце словы па-беларуску, растлумачце правапіс о, э або а, ы.

Адажио, ветеран, водолаз, демисезонный, демонстрировать, депеша, депутат, дрезина, дремота, дрессированный, жевать, Женева, жестикулировать, зарево, комитет, литературный, марево, переосмысленный, поцеловать, резиденция, рекомендовать, рессора, рецензия, речной, решето, секретный, церемониться, человечий, червонец, черемуха, Череповец, черкесский, Цейлон, эпитет, эшелон.

§ 2. Правапіс галосных е, ё, я

Літара ё пішацца толькі пад націскам: сёмы, вясёлы, галлё. На месцы е, ё ў першым складзе перад націскам пішацца я: снег – снягі, смех – смяяцца, сёстры – сястра, лёд – лядок.

Ненаціскное е не пераходзіць у я:

а) у словах дзевяты, дзесяты, семнаццаць, васемнаццаць і вытворных ад іх;

б) у словах іншамоўнага паходжання: калектыў, легенда, генерал, медаль, сезон, герой, перон, Германія, Херсон, Еўропа, Аргенціна.

У даўно запазычаных словах е перайшло ў я: дзяжурны, каляндар, янот, яфрэйтар, ялейны.

Нязменна пішацца каранёвае я: свята – святкаваць, цяжкі – цяжкаваты, мяккі – мяккаваты, месяц, завязь, лямантаваць, сувязь, пояс, Прыпяць, памяць, цягнікі, тысяча, выгляд, ядавіты, языкаты.

Ад слоў з каранёвым е(я) неабходна адрозніваць словы, дзе ў корані пішацца і: вільгаць – вільготны, свіст – свіснуць, свісцець, свістаць; сівы, сівізна, пасівеў; сірата, сірочы, хвіліна, мілагучны і інш.

У некаторых каранях адбываецца чаргаванне е – і: цвет – цвісці, усмешка – усміхацца, кветка – квітнець, памерці – памірае, ветлівы – вітацца, блеск (бляск) – бліскавіца, слепнуць (асляпіць) – сліпучы.

У прыназоўніку без і часціцы не літара е пішацца нязменна: не ве́даў, не бы́ць, не хаце́ў, не чыта́ць, без канца́, без со́раму. Калі ж не і без становяцца прыстаўкамі, яны падпарадкоўваюцца агульным правілам: няёмка, нязна́чны, непрыхі́льны, бязме́жны, бязлю́дны, бездапамо́жны.

Практыкаванне 3. Спішыце, устаўляючы патрэбныя літары.

С..л..нін, с..л..не, П..трусь, П..трусёва, ц..гнікі, св..тлаваты, з..л..ніна, з..л..лень, з..лёны, з..л..наваты, вец..р, вец..рок, удал..чыні, дал..чынь, п..счаны, ал..горыя, л..снічоўка, св..ткаванне, дз..вяты, дроб..зь, л..генда, нам..ло, с..мнаццаць, б..зыменны, б..скрыўдны, б..з стомы, верас..нь, м..тал, сл..ды, высв..тліць, ц..пер, сн..гавыя, сн..гі, зам..ць, б..скрайні, пал..жаць, выгл..д, з..мляны, з..млянка, з..млеапрацоўчы, сп..ктакль, вас..мнаццаць, пам..ць, н..навісць, н..навідзець, сів..р, л..цець, л..туценне, заб..сп..чэнне, в..с..лосць, м..ханік, н..лёгка, н.. мог, н..вялікі, б..спамылковы, б..спраўны, б..з слоў, сцв..рджэнне, ув..рцюра, кац..лок, з..зюля, м..дальён, в..снавы, в..сенні, м..цежнік, пас..велы, прып..чак, нап..рэдадні, аб..ліск, п..лёстак, пасл..заўтра, зв..льгатнелы, ..ўрапейскі, л..чыць (хворага), жн..ярка, п..йзаж, абм..ркаванне, абм..ркоўваць, п..раезд, ба..злівец, с..ржант, н.. мог, прал..скатаць, м..лагучны, г..рой, нал..цець, г..рбарый, аб..сславіць, б..з адраса, гал..рэя, тыс..ча, зн..вага, зн..важаць, ц..жкавата, сн..гапад, б..ссмерце, хв..ліна.

§ 3. Некаторыя асаблівасці правапісу галосных у складаных словах

Правапіс злучальных галосных падпарадкоўваецца агульнаму правілу (гл. § 1, 2): часопіс, землякоп, жывёлагадоўля, зернесушылка.

Напісанне о, а ў першай частцы складаных слоў залежыць ад месца націску ў другой частцы: калі націск падае на першы склад другой часткі – у першай частцы пішам а, не на першы – пішам о: разнастайны, дабрабыт; рознакаляровы, добрасумленны.

Часткі што-, свое-, сто-, дзевяноста-, фота-, мота-, радыё- пішуцца нязменна: штодзень, штомесяц, своечасова, стогадовы (але: стагоддзе), дзевяностагоддзе, фотахроніка, фотасалон (але: фатаграфія), мотагонкі, мотакрос (але: матацыкл), радыёстанцыя, радыёхваля.

Частка поў- пішацца толькі ў словах поўдзень, поўнач, у астатніх – частка паў- (у адно слова з другой часткай): паўметра, паўтоны, паўмесяца. Праз злучок паў- пішацца толькі з уласнымі назоўнікамі: паў-Беларусі, паў-Еўропы.

Практыкаванне 4. Спішыце, устаўце прапушчаныя літары. Растлумачце правапіс.

Р..знакаляровы, р..знагалосы, р..знавіднасць, д..брабыт, д..браякасны, п..ліклініка, п..літэхнічны, св..еасаблівы, шт..лета, п..ўдзень, ч..рнабровы, ч..рнабароды, шыр..каплечы, шыр..каэкранны, п..ўнапраўны, мн..галюдны, р..дкалессе, Н..ваполацк, м..вазнаўчы, в..льналюбівы, н..вагодні, рады..завод, м..таспорт, рады..аматар, ст..годдзе, ф..такопія, ф..таапарат, земл..роб, зерн..сушылка, сін..вокі, ільн..завод, шкл..валакно.

Практыкаванне 5. Ад наступных спалучэнняў слоў утварыце складаныя словы і запішыце іх. Растлумачце правапіс галосных.

У з о р. Чорныя вочы – чарнавокі.

Светлыя валасы, розны колер, высокі ўраджай, добрая якасць, розныя галасы, чорныя бровы, чорная барада, сельская гаспадарка, востры верх, зямлю капаць, сена касіць, доўга чакаць, сто год, роўныя правы, здабываць вугаль, тры паверхі, шмат год, змяніць словы.

§ 4. Правапіс і, ы, й пасля прыставак

Пасля прыстаўкі, якая канчаецца на зычную, на месцы і пішацца ы: ісці –падысці, іграць – сыграць, ідэя – безыдэйны, імша – абымшыць, спадылба, спадыспаду. Аднак галосная і захоўваецца пасля прыставак між-, звыш-, пан-, контр-, суб-, дэз-: міжінстытуцкі, звышімклівы, панісламізм, контрігра, субінспектар, дэзінфармацыя.

Калі прыстаўка канчаецца на галосную, то пасля яе на месцы і пішацца й: прыйсці, выйсці, выйграць, аднайменны, перайменаваць. Але і захоўваецца, калі ўтварае склад: заікацца, пераігрываць, заінтрыгаваць, аб’інець, саіскальнік, заіскрыцца.

Практыкаванне 6. Спішыце і ўстаўце, дзе трэба, прапушчаныя літары.

Ня..начай, непры..мальны, пад..дзеш, пры..дзе, с..сці, раз..граць, аб..сці, без..менны, за..скрыцца, без..ніцыятыўны, за..сці, пры..маць, пад..ду, непры..манне, па..менна, пера..маць, пра..граваць, пры..шоў, за..грыванне, за..кнуцца, ад..мчаць, аб..ду, дэз..нфіцыраваць, аб..лгаць, раз..грацца, раз..сціся, вы..шаў, пры..дуць, пра..гравальнік, па..граць, аб..мшэлы, за..нець, пера..начыць, пра..снаваць, за..канне, ад..сці, дэз..нфекцыя, за..нелае, за..граць, пра..фармаваць, пера..грыванне.

§ 5. Правапіс у, ў

У (складовае) пішацца:

а) у пачатку сказа, пасля зычнай або знака прыпынку: Уночы ішоў дождж. Ішоў Навум у школу. Зайшоўшы ў кнігарню, убачыў сябра;

б) у пачатку уласных назваў: Тамара Уладзіміраўна, ва Укране, Валеры Урублеўскі;

в) у пачатку іншамоўных слоў: універсітэт, унія, універмаг;

г) у сярэдзіне іншамоўных слоў, калі у ўтварае склад: натарыус, кансіліум, аул, накаут.

Ў (нескладовае) пішацца:

а) пасля галосных у пачатку, сярэдзіне і на канцы слова: на ўсю моц, пайсці ў лес, настаўнік;

б) пасля галосных ў сярэдзіне іншамоўных слоў, калі у не ўтварае склада: аўдыторыя, паўза, лаўрэат, аўкцыён;

Злучок і двукоссе не з’яўляюцца знакамі прыпынку, таму не ўплываюць на напісанне ў: жанчына-ўрач, калгас “Перамога” ўзнагародзілі..

Практыкаванне 7. Спішыце, скараціце, дзе трэба у.

Воук, соус, ва Узбекістане, пауза, акварыум, ля універмага, пауднёва-усходні, рака Уса, трыумф, па-ударнаму, шлагбаум, лаурэат, педагагічны універсітэт, пры князю Усяславе, працавау у рэдакцыі, рэпертуар, на узлессі, аутамат, стаялі у пяці кроках, выпукла-увагнуты, няудача, гуляу у садзе, расце у лесе, дыназаур, бавоуна, індывідуум, ауторак, есаул, заучасна, доуга, манеур, страус, двоеуладдзе, апоудзень, шэдэур, вакуум, гладыёлус, каунер, рытуал, аутар, агрэсіуны, баул, няуважлівы, лауры, накаут, ва універсітэце, радаснае “ура”, зноу успомніуся, Вольга Уладзіславауна, пауз бераг ракі Усы, з’ява унікальная, пауночна-усходняя ускраіна, у “Выбраныя творы “ увайшлі.

§ 6. Правапіс падоўжаных зычных

Зычныя з, ж, л, н, с, ч, ц, ш паміж галоснымі пры падоўжаным вымаўленні на пісьме перадаюцца падваеннем адпаведных літар: палоззе, збожжа, соллю, насенне, калоссе, ноччу, жыццё, мышшу. Параўнайце: каменне – камяні, праменне – прамяні.

Падаўжэнне [дз'] на пісьме абазначаецца як ддз: суддзя, разводдзе.

Падаўжэнне зычных не адбываецца:

а) у словах Ілья, Ульяна, Касьян і вытворных ад іх, а таксама ва ўтварэннях ад слова ліць: Ільічоўка, Ульянаўск, Касьянавіч, лье, льецца, разалью;

б) у словах іншамоўнага паходжання: група, калектыў, асістэнт, тона. Выключэнне складаюць словы: ванна, манна, бонна, панна, Мекка, мецца, дурра, донна, Сюзанна, Мадонна, Ганна, Жанна.

Ад падаўжэння неабходна адрозніваць падваенне аднолькавых зычных на стыку марфем (прыстаўкі і кораня або кораня і суфікса), якое перадаецца падвоеным напісаннем: адданы, бясстрашны, расстацца, асенні, каменны.

Выключэнне: расада, расол, расольнік, ростань, расаднік (месца вырошчвання расады) і вытворныя ад іх.   

Практыкаванне 8. Растлумачце падвоенае напісанне літар у адных выпадках і адсутнасць яго ў другіх.

Аблічча, левабярэжжа, каралі, паўстанне, калоссе, каласы, пяцігоддзе, запечча, лісце, багацце, мяцеліца, усміхаецца, масаж, мяжа, узмежжа, шчасце, налью, ладдзя, вараннё, вяселле, цяжкасцю, калона, гама, зарэчча, разводдзе, Ільін, мышшу, свежасцю, масіў, Аксіння, Наталля, пералью, пяццю.

Практыкаванне 9. Пастаўце назоўнікі ў форме творнага склону.

Мыш, ноч, цемрадзь, свежасць, радасць, маладосць, лень, гразь, далонь, сувязь, соль, мазь, гусь, моль, папараць, бандэроль, плынь, запаведзь, смерць.

§ 7. Правапіс спалучэнняў зычных

У беларускай мове няма невымоўных зычных (“непроизносимых согласных”). Спалучэнні зычных пішуцца так, як вымаўляюцца:

1. У спалучэнні [стн] зычны [т] не вымаўляецца і на пісьме не перадаецца: посны (пост), свіснуць (свіст), капусны (капуста), вобласць – абласны (руск. областной).          Але: баластны, фарпостны, кантрастны, кампостны.       

2. У спалучэнні [дт] на канцы іншамоўных слоў зычны [д] не вымаўляецца і на пісьме не перадаецца: Кранштат, Брант, Рэмбрант, Шміт, фарштат.

3. Зычныя [д], [т], [л] у спалучэннях [здн], [рдн], [стл], [лнц], [лнц] і зычныя [к], [г] у спалучэннях [скн], [згн] не вымаўляюцца і на пісьме не адлюстроўваюцца: язда – выязны (руск. выездной), праезд – праязны (руск. проездной), шчаслівы, сонца, наўмысны; бліскаць – бліснуць, бразгаць – бразнуць.

4. Спалучэнні [сч], [сшч] вымаўляюцца адпаведна як [шч] і [шшч], а на пісьме абазначаюцца літарамі сч і сшч: расчоска, расчапіць (кручкі), расшчапіць (на дзве часткі). Выключэнне: шчасце, рошчына, ушчуваць, нішчымны, пяшчота, ушчэнт і вытворныя ад іх.

Практыкаванне 10. Запішыце словы па-беларуску, растлумачце напісанне спалучэнняў зычных.

Радостный, расстилаться, почетный, капустный, солнце, счастливый, Рембрандт, устный, несчастный, поздно, областной, безвыездно, скоростной, свистнул, шестнадцать, жалостный, контрастный, расщепленный, рассадить, Брандт, расслоиться, беззаконие, форштадт.

§ 8. Правапіс мяккага знака і апострафа

Мяккі знак бывае змякчальны і раздзяляльны. Змякчальны мяккі знак ужываецца для абазначэння на пісьме мяккасці папярэдняга зычнага, а раздзяляльны мяккі знак, як і апостраф, паказвае на раздзельнае вымаўленне зычнага з наступным галосным.

З м я к ч а л ь н ы м я к к і з н а к пішацца пасля мяккіх зычных з, л, н, с, дз, ц:

а) на канцы слова: мазь, соль, зелень, лось, мядзведзь, радасць;

б) у сярэдзіне слова перад цвёрдым зячным: пісьмо, дзядзька, бацька;

в) у сярэдзіне слова паміж двума мяккімі зычнымі, калі пры змяненні слова другі зычны становіцца цвёрдым, а першы застаецца мяккім: васьмі – восьмы, пісьменнік – пісьмо, канькі – канькоў, дзьме – дзьмуць, цьмяны – цьма;

г) пасля мяккага [л] перад любым зычным (цвёрдым або мяккім), акрамя [л']: гульня, пальцы, столькі, вельмі. Але: вяселле, ралля, галлё, гуллівы.

Практыкаванне 11. Растлумачце напісанне мяккага знака ў словах.

Эмульсія, рэдзька, фальш, разьба, перабольшванне, яблынька, хрэсьбіны, хадзьба, з’яднаць, фільтр, просьба, разьбяр, пісьменнасць, дзядзька, бацькі, носьбіт, дзьмухавец, запаведзь, разняць, вазьмі, смерць, толькі, надзьмуты, здольнасць.

Мяккі знак пішацца ў некаторых граматычных формах:

Мяккі знак пішацца:

а) у складаных лічэбніках пяцьдзесят, шэсцьдзесят, пяцьсот, шэсцьсот, дзевяцьсот;

б) у прыслоўі ледзьве (як і ў слове ледзь);

в) у часціцы -сьці ў займенніках і прыслоўях: хтосьці, штосьці, якісьці, дзесьці, кудысьці.

Мяккі знак не пішацца:

а) паміж падоўжанымі зычнымі: жыццё, насенне, палоззе, калоссе;

б) перад мяккім [в']: цвёрда, дзверы, чацвёрты, мядзведзь (але: ледзьве);

в) у словах меншы (менш), іншы (але: большы (больш);

г) на канцы слова пасля літар б, п, м, ф: голуб, стэп, сем, верф.

 Дзінькнуць і дзынкнуць, крыльца і крылца

Практыкаванне 12. Спішыце, дзе трэба, устаўце мяккі знак.

Ціхен..кі, ціхен..ка, увас..мярых, мен..шы, дзес..ці, творчас..ць, прайс..ці, снежан..скі, шэсц..сот, чэрвен..скі, разан..скі, чамус..ці, соцен..ка, дз..веры, ледз..ве, с..мешны, людз..мі, сядз..це, лёген..ка, ліпен..скі, аген..чык, чац..вёрты, фантан..чык, дзевяц..сот, стан..це, дзец..мі, кудыс..ці, радас..ці, час..цей, будз..це, дз..ве, студзен..скі, здарэн..не, здол..нас..ць, камус..ці, астрахан..скі.

Р а з д з я л я л ь н ы м я к к і з н а к пішацца пасля зычных з, л, н, с, дз, ц перад галоснымі е, ё, ю, я, і:

а) у словах іншамоўнага паходжання: Лавуазье, дасье, мільён, мільярд, трыльён, Сеньі, канферансье, мадзьяр, парцьеры;

 Булён, нюанс

б) ва ўласных імёнах, утвораных ад імёнаў на -ій, перад суфіксальным -еў-, (-ев-): Васільеў, Васільевіч, Вітальевіч, Генадзьевіч;

в) у словах Ілья, Касьян, Ульяна і вытворных ад іх, а таксама ва ўтварэннях ад слова ліць: Ільінічна, Касьянавіч, Ульянаў, лье, разалье, льецца, налью, пералье;

А п о с т р а ф пішацца перад галоснымі е, ё, ю, я і націскным і:

а) пасля прыставак (у тым ліку і іншамоўных) на зычны: аб’явіць, пад’езд, аб’інець, аб’ём, раз’юшаны, аб’ект, ад’ютант, кан’юнктура;

б) у сярэдзіне слоў пасля зычных, акрамя з, л, н, с, дз, ц: інтэрв’ю, куп’істы, сям’я, надвор’е;

в) у складаных словах пасля двух-, трох-, чатырох-: двух-ярусны, трох-ярусны;

Заўвага. Пасля ў (нескладовага) апостраф не пішацца: здароўе, салаўі, шчаўе.

Практыкаванне 13. Запішыце словы па-беларуску і растлумачце іх правапіс.

Миллион, мышь, отрежьте, объездить, Соловьев, триллион, курьезный, трехъярусный, здоровье, объективный, серьезный, батальон, пьеса, подъезд, объездной, компьютер, шампиньон, соловьи, сеньор, рельеф, объем, ателье, объявление, налью, Мольер, твердый, зверь, ночь, щелочь, несешь, нянчить, меньше, субъективный, курьер, пьеса, пиявка, Геннадьевич, семьянин, взморье.

§ 9. Правапіс некаторых прыставак

1. Прыстаўкі аб-, ад-, над-, пад-, перад- пішуцца нязменна і перад літарамі, якія абазначаюць звонкія зычныя, і перад літарамі, якія абазначаюць глухія зычныя: падняць, падказаць, адрэзаць, адкапаць, абгаварыць, абхадзіць, надламіць. На стыку прыстаўкі і кораня зычныя б, д могуць падвойвацца: аббегчы, аддаць.

2. Калі корань слова пачынаецца збегам зычных, пасля прыставак на зычны паяўляецца беглы гук [а]: падабраць, разаслаць, абагнаць, надарваць, адагрэць, сабраць, саскочыць, сагнуць.

Заўвага. Пада-, раза-, аба-, са-, нада-, ада- – фанетычныя варыянты прыставак пад-, раз-, аб-, с-, над-, ад-.

3. Прыстаўкі, якія заканчваюцца на з-, с-, пішуцца так, як чуюцца: перад звонкімі – з (зможа, узнесці, раздаць), перад глухімі – с (счарнець, ускочыць, бясшумны).

На стыку прыстаўкі і кораня зычны з або с можа падвойвацца: бяззбройны, бясспрэчны, рассейваць, раззлавацца. У некаторых словах адбылося зліццё гукаў на стыку прыстаўкі і кораня; у такім выпадку пішацца адна літара с: расада, расаднік, расадны; расол, расольнік, расольны; ростань.

Калі прыстаўка заканчваецца на с, а корань пачынаецца з ч, спалучэнне сч на пісьме перадаецца нязменна: расчыніць, расчапіць (кручкі), усчынаць, счышчаць, счапіць, бесчалавечна, расчышчаць, счарніць. Ад такіх слоў трэба адрозніваць словы, у якіх корань пачынаецца спалучэннем шч: расшчапіць (палена), прышчапіць, расшчодрыцца, абшчапіць, сашчаміць.

Заўвага. У словах шчасце, шчаслівы, рошчына, нашчадак, нішчымны, нішчымніца гістарычна замацавалася фанетычнае напісанне шч.

4. Пішуцца нязменна запазычаныя прыстаўкі анты-, дэ-, рэ, ультра- і інш.: антываенны, антымілітарысцкі, дэмабілізацыя, рэканструкцыя, ультралевы.

Практыкаванне 14. Утварыце з дапамогай прыставак словы. Запішыце і растлумачце правапіс прыставак.

У з о р. Дапамога – бездапаможны.

Без- (бяз-, бес-, бяс-): край, надзея, абарона, імя, месяц, памылка, поспех, крыўда, канец, снег, шум;

з- (за-, с-, са-): пытацца, вадзіць, рэзаць, сушыць, браць, гнаць, бегчы, скрабці, ставіць, жаць, касіць, дзівіцца, грузіць, кінуць, пісаць;

раз- (рас-, раза-): пускаць, весці, слаць, пілаваць, плесці, грэць, гнуць, кідаць, ганяць, капаць, казаць, ламаць.

Практыкаванне 15. Спішыце, устаўце прапушчаныя літары. Растлумачце правапіс прыставак.

1. 3 у..лесся, з пасекі, несла смалой-жывіцай і ра..сцеленым па сіўцы лёнам. 2. Я ляжаў і глядзеў у бя..донны, бя..межны блакіт неба. 3. Ра...пагоджвалася, вецер раз..гнаў хмары, праз іх прасвечваліся дзе-нідзе зоры. 4. Завішнюк у..помніў Жэньку. Вясёлую, з ра..сыпанымі па плячах валасамі. 5. Грозны і бя..мерны акіянскі гул. 6. Ты заўсёды нам сніўся, бя..крайні сусвет. 7. Зялёны луг, як скінуць вокам, абрусам пышным і шырокім абапал Нёмна ра..сцілаўся. 8. Так у бя..смерце, з веку ў век, ідзе рабочы чалавек. 9. І золкі золак на Пцічы мяне туды заўсёды кліча, дзе ра..цвітаюць касачы. 10. Апошні раз ра..ступіўся лес, і перад вачамі настаўніка ра..крылася шырокая круглая палянка, вясёлая і прыветная. 11. Першы трактар наш выходзіў на бя..концае бя..межжа і на полі нішчыў межы. 12. I па нейкай тут прычыне, нібы ў..плыўшы з глыбіні, сон у..помніўся дзяўчыне. 13. Промні, як блішчастыя іголкі, ра..сыпае сонца па зямлі. 14. Пажоўклы мох бя..шумна п'е ваду. 15. Са смерцю бацькі ад усіх нас, яго дзяцей, адышло нешта вельмі дарагое, адышло бе..зваротна. 16. Дзверы гасцініцы раптам ра..чыніліся – перада мною стаяў знаёмы мне змалку высокі, трохі с..гнуты гадамі чалавек. 17. Люблю ўсе колеры жыцця: калі ў..міхаецца дзіця, калі, як маладосці сны, прыхо-дзяць галасы вясны. 18. Паходная песня з акопа ў..тавала, вяла на вышыні па вёрстах крутых. 19. Між снегам і сонцам полем бя..концым насустрач ветру дзяўчына ідзе.

§ 10. Правапіс галосных у некаторых суфіксах

10.1 У суфіксах назоўнікаў:

а) калі пры скланенні назоўніка галосная ў суфіксе выпадае, то пішацца -ак-, калі не выпадае, – -ык- (-чык-), -ік- (-нік-): замочак – замочка, лужочак – лужочка; ключык – ключыка, домік – доміка;

б) -ічк- (-ычк-) пішацца ў назоўніках, утвораных ад слоў на -іц-а (-ыц-а): паліца – палічка, сястрыца – сястрычка.

У астатніх выпадках пішацца -ечк-, (-ачк-): дзядзька – дзядзечка, Маня – Манечка, Коля – Колечка, кошка – кошачка.

Практыкаванне 16. Спішыце, устаўляючы прапушчаныя літары, абазначце суфіксы.

Кніж..чка, нож..к, руч..чка, матылёч..к, бабул..чка, Ван..чка, дубоч..к, стажоч..к, рукав..чка, Валодз..чка, званоч..к, вяргін..чка, Саш..чка, стуж..чка, зайч..к, Наташ..чка, трав..чка, вожыч..к, гузіч..к, узгорач..к, Тон..чка.

10.2 У суфіксах прыналежных прыметнікаў:

у суфіксах -еў-, -аў-, -оў-, -ёў- пішуцца літары е, а, о, ё ў адпаведнасці з правіламі правапісу галосных (гл.§ 1): дзядулеў, татулеў, Антосеў, Пецеў, братаў, мужаў, Рыгораў, Тамашоў, Васілёў.

Практыкаванне 17. Растлумачце правапіс ненаціскных галосных у суфіксах.

Алексееў, Ігнасёў, Міцева, Пецевы, князевы, Андрэевых, мядзведзеў, баброў, цесцеў, героеў, сланоў, Базылёў, Коласаў.

10.3 У суфіксах дзеепрыметнікаў і дзеепрыслоўяў.

а) суфіксальныя у, ю пішуцца ў дзеепрыметніках і дзеепрыслоўях, утвораных ад асноў дзеясловаў І спражэння[1]: піш-уць – пішучая, цягн-уць – цягнучы, лапоч-уць – лапочучы, рашаюць – рашаючая, пазыча-юць – пазычаючы; а, я – у ў дзеепрыметніках і дзеепрыслоўях, утвораных ад асноў дзеясловаў ІІ спражэння: гавораць – гаворачая, бачаць – бачачы, узыходзяць – узыходзячая, гоняць – гонячы.

б) дзеепрыметнікі прошлага часу залежнага стану з суфіксам -н-, якія ўтвараюцца ад асноў інфінітыва на а, я, захоўваюць гэтыя галосныя ва ўсіх формах: паказаць – паказаны, засеяць – засеяны, развеяць – развеяны.

Ва ўсіх астатніх выпадках пішацца -ен-[2]: купіць – куплены білет.

Практыкаванне 18. Спішыце, устаўце прапушчаныя літары. Складзіце сказы з 4 словазлучэннямі (на выбар).

Акрыл..ны перамогай, праве..ная грэчка, закле..нае акно, запавол..ная хада, мурав..ны склеп, падкле..ны ліст, пасе..нае жыта, перагародж..ная сцежка, заспако..ны чалавек, занядб..ны сад, разліне..ны сшытак, разве..ныя мары, расшчэпл..нае дрэва, накормл..ны кот, устрывож..ны звер, напо..ны водарам.

Практыкаванне 19. Ад дадзеных словазлучэнняў утварыце дзеепрыметнікі; складзіце словазлучэнні “назоўнік + дзеепрыметнік”, запішыце іх. Растлумачце напісанне суфіксаў дзеепрыметнікаў.

У з о р. Прачытаць (кніга) – прачытаная кніга, прывезці (дровы) – прывезеныя дровы.

Дагледзець (сад), загаіць (рана), зберагчы (скарб), вызваліць (зямля), схіліць (галіны), сказаць (словы), збудаваць (дом), запрэгчы (конь), асвятліць (горад), пачарнець (пні), пажаўцець (лісце), зжаць (жыта), збялець (твар), пашыць (адзенне), пасівець (валасы), выцерці (падлога), прыціхнуць (бяроза), стаміцца (чалавек), сагнуць (цвік), раскрыць (вокны), пасінець (далячынь), заслаць (ложак), зарасці (сцежка), паваліць (дрэва), абудзіць (прасторы), звезці (сена).

Практыкаванне 20. Ад дзеясловаў утварыце дзеепрыслоўі, запішыце словазлучэнні, вызначце суфіксы дзеепрыслоўяў.

У з о р . Косіць траву – косячы траву, радуюцца сустрэчы –- радуючыся сустрэчы, зрабіў справу – зрабіўшы справу[3].

Пад'язджаюць да лесу, гаворыць з братам, апранае паліто, залівае святлом, глядзяць убок, хутка ідуць, страсаюць з галін, спяваюць песні, сцелецца нізам, дружна смяюцца, выходзіць з двара, абараняюць Радзіму, мінае нас;

напрацаваліся за дзень, сустрэў сябра, раскінулі галлё, апранула паліто, разгарнуў паперку, узышлі на пагорак, дапісаў ліст.

§ 11. Правапіс галосных у некаторых канчатках

11.1 Напісанне склонавых канчаткаў назоўнікаў залежыць ад характару асновы. У месным склоне адзіночнага ліку назоўнікі 1-га і 2-га скланенняў маюць канчаткі:

е – пры цвёрдай аснове: у краіне, на дубе, у лесе;

і – пры мяккай аснове: у лазні, на полі, на кані;

ы – пры зацвярдзелай аснове: на працы, на трактары, у шалашы[4].

Заўвага. Адрознівайце напісанне слоў на дварэ (‛не ў хаце’) і на двары (‛каля будынка’): На дварэ холадна. – На двары валяліся паколатыя дровы.

Практыкаванне 21. Запішыце назоўнікі ў форме меснага склону адзіночнага ліку. Абгрунтуйце выбар канчаткаў.

Жняя, душа, ружа, зямля, гара, бой, хвоя, вышыня, сцежка, акно, агонь, рой, туман, лес, калідор, дом, пакой, канец, праспект, тэлефон, верасень, цела, насенне, палец, сад, край, стол, май, кут, мароз, хлеб, каменне, песня, асфальт, старшыня, суддзя, кніга, мора.

11.2 Напісанне ненаціскных склонавых канчаткаў прыметнікаў лягчэй за ўсё праверыць па пытаннях. Прааналізуйце табліцу, дзе даюцца канчаткі прыметнікаў з мяккай асновай.

Заўвага. Правапіс канчаткаў прыметнікаў у форме вінавальнага склону залежыць ад таго, да якога назоўніка ён дапасуецца (адушаўлёнага ці наадушаўлёнага): вялікі дом – вялікага чалавека.

Прыметнікі множнага ліку ў назоўным склоне маюць канчаткі -ія, -ыя (якія?): вялікія, летнія, прыгожыя, вясёлыя.

Практыкаванне 22. Дапішыце канчаткі прыметнікаў.

Бесклапотн.. сініцы, пах асенн.. лесу, леташн.. лісце, чырвон.. сыраежкі, гнутк.. лісічкі, трапятк.. ластаўкі, малюнкі асенн.. прыроды, сярэдн.. росту чалавек, вясёл.. агеньчыкі, стройн.. сосны, шум зялён.. прыбою, у сін.. хустцы, доўг.. ноччу, у бязмежн.. небе, шчыр.. душой, крытычн.. розум, ясн.. надвор'е, позн.. кветкай, ля цёпл.. матчын.. шчакі, маленьк.. хвалькі, спакойн.. і разважлів.. чалавек.

§ 12. Правапіс прыслоўяў і спалучэнняў слоў, блізкіх да прыслоўяў

12.1 Праз злучок пішуцца прыслоўі:

а) з прыстаўкай абы- ці суфіксам -небудзь: абы-як, абы-куды, абы-дзе; як-небудзь, куды-небудзь, дзе-небудзь;

б) утвораныя шляхам паўтарэння таго самага слова (з прыстаўкай або без яе): ціха-ціха, дзе-нідзе, мала-памалу, раз-пораз, ледзь-ледзь. Але: час ад часу, адзін на адзін і іншыя ўстойлівыя выразы;

в) з прыстаўкай па-:

1.  на -ому, -аму, -яму, -му: па-старому, па-сучаснаму, па-новаму, па-летняму, па-мойму;

2.  на -ску, -цку, а таксама -ы: па-беларуску, па-брацку, па-дзіцячы, па-воўчы, па-мядзвежы;

3.  утвораныя ад парадкавых лічэбнікаў: па-першае, па-чацвёртае.

Прыслоўі, у якія ўваходзяць словы што, сама, свое, пішуцца разам: штодзень, штоночы, штомесяц, штолета, таксама, тамсама, своечасова, своеасабліва. (Параўн.: толькі што, пакуль што).

сям-там, там-сям, туды-сюды

12.2 Усе астатнія прыслоўі пішуцца разам: ушчэнт, упершыню, звечара, узімку, мімаволі, направа, знізу, увачавідкі, дагэтуль, напярэдадні, неўзабаве, спрадвеку, паасобку, залетась, здаўна, навідавоку, напавер, наўздагон, неўпрыкмет, пазаўчора, спадыспаду, падыспадам, пароўну, уголас, уразнабой, урэшце, упоперак, спачатку і інш.

Практыкаванне 23. Растлумачце напісанне прыслоўяў.

Дапамагчы па-суседску, ісці паціху, зрабіць па-мойму, глянуць спадылба, разбураны дашчэнту, заклеены крыж-накрыж, убачыць ўпершыню, па-дамашняму ўтульна, падзяліць пароўну, наадрэз адмовіць, дзе-небудзь прысесці, паглядзець уніз, падоўгу не бачыцца, разысціся па-добраму, назаўжды ўдзячны, зрабіць абы-як, час ад часу ўспамінаць, адказаць па-беларуску, глянуць налева.

12.3 Ад прыслоўяў трэба адрозніваць назоўнікі з прыназоўнікамі, якія пішуцца асобна. Назоўнікі абазначаюць прадмет, маюць пры сабе паясняльныя словы. Параўнайце:

вярнуўся дахаты – падышлі да хаты (каго?) Петруся;

звярнулі ўбок – ішлі ў бок (чаго?) рэчкі;

сустрэліся ўдзень – у дзень (які?) асенні.

Некаторыя спалучэнні назоўнікаў з прыназоўнікамі вельмі блізкія да прыслоўяў, аднак пішуцца асобна. Іх напісанне трэба запомніць.

разбору                зарэзу                   хаду                      налёту

без     упынку        да      ўпаду          на     ляту           з        разбегу

толку                             адвалу                  памяць                 ходу

                   адзіночку                                 ў меру                            віду

           у       абхват                          не      пад сілу                на     жаль

                   абдымкі                                  да смеху                         дзіва

без дай прычыны, пад вечар, усё роўна, усё адно, як след, але: якраз

Практыкаванне 24. Спішыце, раскрываючы дужкі. Растлумачце напісанне слоў разам або асобна.

І. Бегчы (на) уздагон, выцерці (на) суха, вывучыць (на) памяць, рабіць (па) новаму, ісці (па) ціху, (з) лёгку стаміцца, рабіць (як) след, азірацца (раз) пораз, схапіць (на) ляту, (па) дзіцячы непасрэдна, замяло (на) глуха, запомніць (на) заўсёды, (на) дзіва прыгожы, (па) летняму цёпла, паспець (як) раз на вячэру, бегчы (без) аглядкі, ліў (без) перастанку, (на) пярэдадні свята, крыкнуў (на) хаду, палюбіў (з) малку, ляжала (у) поперак, павярнуў (у) лева, бачыць (далёка) далёка, (па) мужчынску стрымана.

II. 1. Хмызняк паварочваў (у) бок, нават тpoxi кудысьці (на) зад. 2. Усе прыкметна спяшаліся, i, як Ляўчук (не) узабаве заўважыў, усе (на) сустрач яму, некуды (у) бок вакзала. 8. Дым (па) волі папоўз (у) гару. 4. Выехаць (на) зад (ад) разу не ўдалося: вагон маглі прычапіць (на) заўтра, дый то (пад) вечар. 5. Горы тут сыходзіліся (у) шчыльную. 6. (На) перадзе было цixa, недзе (з) воддаль (па) начному прыцішана скрыпеў драч. 7. Васіль быў чалавек (на) дзіва ўраўнаважаны i (па) вайсковаму спакойны. 8. Колькі б нам за жар-птушкаю (у) след нi ганяцца, а (усе) роўна прыблудзім (на) зад у сяло. 9. Мяне лёгка было зачапіць без (дай) прычыны. 10. (3) ранку неба было чыстае i яснае, яснасць стаяла доўга (у) дзень, але (пад) вечар проста (у) вачавідкі пачыналі пухнуць хмары. 11. Звярнуўшы (на) бок, яна прыпыняецца (як) раз на той ручаіне. 12. (У) рэшце я (па) ціху абагнаў Васіля. 13. Данік заплакаў не (у) голас, а (па) мужчынску цixa.

III. (У) зiмкy рака іншая. Яе (на) глуха забівае снегам. Снег (у) сюды. У гэтым белым свеце (многа) многа цікавага. Зацішна ў рацэ, кожнаму звяру прытулак. Асцярожна прыходзілі (у) начы пажывіцца крушынай зайцы. Яны стаялі стаўпкамі, (па) малу грызлі кару.

Крыху (у) бок ад зайцавага следу лёг чоткі роўны след: лапа за лапу. Гэта (па) цixy падкрадвалася лісіца. Вось тут яна (да) волі доўга чакала, пакуль заяц (не) асцярожна падыдзе бліжэй.

(Так) сама мышыная сцежка дробных слядкоў (на) цянькі прашыла раку ад берага да берага. А (з) боку гэтага следу – двайны след: тхор імкнуўся след (у) след за мышшу.

(На) пераходзе глыбокі грузны след воўка. Ён меў на ўвазе ўcix (ад) разу: i ліс, i зайцоў, i, магчыма, меркаваў падысці рэчышчам пад ферму, (ад) куль (без) перастанку даносіцца бляянне ягнят.

Цікава (што) дзень назіраць за прыродай.

Паводле Э. Самуйлёнка.

§ 13. Правапіс складаных слоў

13.1 Складаныя назоўнікі пішуцца разам:

а)       са злучальнай галоснай: жывёлагадоўля, краявід, летапіс, новабудоўля;

б)      з першай іншамоўнай часткай тыпу: аэраклуб, аўтабаза, мікраклімат, метэазводка, фотахроніка, мотакрос i г. д.

фатаграфія, матацыкл

в) агульныя назоўнікі з naў- (noў-): паўяблыка, паўгорада, поўдзень;

г) утвораныя ад лічэбніка з назоўнікам: шасцідзёнка, чатырохкутнік; а таксама з першай часткай многа-, шмат-, мала-: малавядомы, шматбаковы;

д) складанаскарочаныя словы: педінстытут, медработнік.

Складаныя назоўнікі пішуцца праз злучок:

а)       без злучальнай галоснай: сосны-прыгажуні, дом-музей, школа-інтэрнат, тэлефон-аўтамат;

б)      назвы палітычных партый i ix прыхільнікаў: сацыял-дэмакратыя, сацыял-рэвалюцыянер;

в)       уласныя назоўнікі з naў-: naў-Беларусі, паў-Еўропы;

г)       некаторыя састаўныя ўласныя назоўнікі: Дунін-Марцінкевіч, Буда-Кашалёва, Давыд-Гарадок. Але: Наваполацк, Навагрудак.

Практыкаванне 25. Растлумачце правапіс назоўнікаў. Звярніце ўвагу на напісанне выдзеленых літар.

Ахвярапрынашэнне, мангола-татары, пісьменнік-прапаведнік, трохкутнік, проціпастаўленне, далягляды, добраахвотнік, чырвонаармеец, Алма-Ата, ваеннапалонны, мікрараён, паўкраіны, сацыял-рэфармізм, дубы-веліканы, фотакарэспандэнт, Салтыкоў-Шчадрын, паўгода, плашч-палатка, Неміровіч-Данчанка, медсанбат, папараць-кветка, санінструктар, вадасховішча, сцежкі-дарожкі, нацыянал-сацыялізм, васьмiгpaннiк, пaў-Мінска.

13.2 Разам пішуцца складаныя прыметнікі:

а) утвораныя ад складаных назоўнікаў, што пішуцца разам: наваполацкі, параходны, салігорскі, летапісны;

б) утвораныя са словазлучэнняў:

"назоўнік + прыметнік" — сельскагаспадарчы (сельская гаспадарка), правабярэжны (правы бераг); паўночнаславянскі (паўночныя славяне);

"назоўнік + лічэбнік": трохгадовы (тры гады), двухпавярховы (два пaвepxi), аднагодкі (адзін год);

"назоўнік + займеннік": іншамоўны (iншая мова).

13.3 Праз злучок пішуцца складаныя прыметнікі:

а)       утвораныя ад складаных назоўнікаў, што пішуцца праз злучок: сацыял-дэмакратычны, давыд-гарадоцкі, буда-кашалёўскі;

б)      утвораныя ад двух i трох раўнапраўных прыметнікаў (можна ўставіць злучнік і): беларуска-рускі слоўнік (беларускі i pycкі), грамадска-палітычная дзейнасць (грамадская i палітычная), кісла-салодкі яблык (кіслы i салодкі);

в)       якія абазначаюць колер: светла-блакітны, чырна-cінi;

г)       словы паўночна-заходні, паўднёва-заходні, паўночна-ўсходні, паўднёва-ўсходні.

Заўвага. Усе астатнія прыметнікі, ягая ўтвораны з дзвюх ці больш асноў i не падыходзяць нi пад адно з прыведзеных правіл, пішуцца праз злучок, напрылад: люстрана-гладкая рака, сліпуча-белыя аблокі.

Заходне-Сібірская нізіна, Усходне-Еўрапейская раўніна

Ад прыметнікаў, у склад якіх уваходзіць прыслоўе, трэба адрозніваць словазлучэнні прыслоўяў i прыметнікаў (дзеепрыметнікаў), якія пішуцца асобна:

дробнабуржуазная газета дробна паколатыя дровы
(дробная буржуазія)                                          (паколатыя (як?) дробна)

гладкаствольное ружжо                                    гладка паголены твар

(гладкі ствол)                                            (паголены (як?) гладка)

13.4 Часам сінонімы-дзеясловы ўтвараюць асобыя складаныя словы i пішуцца праз злучок: жыў-быў, паіць-карміць, думаць-гадаць. Іх трэба адрозніваць ад аднародных выказнікаў, паміж якімі ставіцца коска. Haпicaннe такіх слоў перадаецца інтанацыяй. Параўнайце:

Лаза зялёная жаліцца-шуміць. — Лаза зялёная жаліцца, шуміць.

Бацькі яго пояць-кормяць. — Бацькі яго пояць, кормяць.

Практыкаванне 26. Спішыце, раскрыйце дужкі.

(Дзесяці) павярховы, (глыбока) даследаваны, (цёмна) шэры, (грунтоўна) прадуманы, (паўночна) заходні, (маркотна) журботны, (мала) вядомы, (часова) прызначаны, (бела) грывы, (цёмна) русы, (адмыслова) зробленыя, (чыста) вымыты, (паўднёва) усходні, (штучна) утвораны, (літаратурна) мастацкі, (бледна) жоўты, (руса) валосы, (смугла) твары, (прыгожа) аформлены, (фізіка) матэматычны, (глыбока) паважаны, (асабліва) прыгожы, (ружавата) чырвоны, (прынцыпова) новы падыход, (урачыста) узнёслы тон, (шмат) баковы дагавор, (рана) узаранае поле, (спрадвечна) беларускія словы, (адкрыта) здзеклівая ўсмешка, (паўднёва) славянскія народы, (глуха) нямы чалавек, (агульна) народная задача, (сардэчна) сасудзістыя захворванні, (горка) салёная вада, (цёмна) бэзавы колер, (празрыста) сіняе неба, (века) помныя дні, (ярка) рыжы хвост, (заходне) еўрапейскі, (усходне) славянскі.

§14. Ужыванне i правапіс часціц не, ні

14.1 Ужыванне часціц не, ні

Адрознівайце:

не раз (многа раз, часта) — нi разу (ніколі),

 не адзін (многія) — нi адзін (ніхто).

Прааналізуйце: нi адзін не ведаў – не адзін ведаў, нi адзін не прыйшоў – не адзін прыйшоў, ні разу не бачыў – не раз бачыў, ні разу не гаварыў – не раз гаварыў.

Практыкаванне 27. Растлумачце ўжыванне часціцы не або ні.

1. Hi пробліску ў цёмным небе. 2. Не чуваць было ні ляскату машын, ні грукату матораў, нi людскіх галасоў. 3. Васіль ні разу не быў у Пінску. 4. Як тут не сказаць? 5. Міколка ляжаў ні жывы ні мёртвы. 6. Я не магу не сказаць вам праўды. 7. Сонца не відаць. 8. Hi гуку ў адказ. 9. Дзяўчына не адказала ні адным словам. 10. Без трывогі нi ў лес не пойдзеш, нi дома не паспіш. 11. Хто яго не ведае? 12. Бацькаўшчына! Колькі б мы ні хадзілі па тваіх дарогах, колькі б вёснаў нi сустракалі пад дахам тваix нябёсаў, ніколі не здасца чэрствым твой хлеб i ніколі не будзе скупою твая рука.

14.2 Правапіс часціцы не

Часціца не пішацца разам:

а)       са словамі, якія без не не ўжываюцца: непагадзь, неабходна, неабсяжны, незабыўны, нездаровіцца, ненавідзячы;

б)      са словамі, да якіх можна падабраць сінонім без не: непрыяцель (вораг), невялікі (малы), неглыбока (мелка);

в)       з няпэўнымі займеннікамі i прыслоўямі: нехта, нечы; недзе, некалі;

г)       з поўнымі дзеепрыметнікамі, пры якіх няма залежнага слова: няскошаная трава, непрывезеныя дровы, непрачытаны твор.

Часціца не пішацца асобна:

а)       з дзеясловамі i дзеепрыслоўямі: не ведаў, не мог, не быў; не прачытаўшы, не сказаўшы, не ведаючы, не хочучы;

б)      калі ёсць супрацьпастаўленне: не прыяцель, а проста знаёмы; не гарачая, а толькі цёплая вада; не аднолькавае, даволі разнастайнае гэтае ўлонне (супрацьпастаўленне падразумяваецца, яўна прапушчаны злучнік а);

в)       з кapoткімі дзеепрыметнікамі: трава не скошана, дровы не прывезены, твор не прачытан;

г) з поўнымі дзеепрыметнікамі, пры якіх ёсць залежае слова: не скошаная (кім?) касцамі трава; не прывезеныя (калі?) своечасова дровы; (калі?) яшчэ не прачытаны твор;

д) з формамі вышэйшай ступені параўнання прыметнікаў і прыслоўяў: не раней чым заўтра, не горшы за яго, не больш за кіламетр;

е) у складзе ўзмацняльных адмоўяў далёка не, зусім не, ніколькі не: далёка не поўны, ніколькі не горшы.

Заўвага. Звычайна не пішацца асобна з адноснымі прыметнікамі, надаючы адмаўленне выражанай прымеце: гадзіннік не залаты, мёд не ліпавы.

не трэба, не варта, не супраць, не шкада

14.3 Правапіс часціцы ні

Часціца ні пішацца разам:

а) з адмоўнымі займеннікамі і прыслоўямі: ніхто, нішто, нічый, ніякі, ніяк, нікуды, ніколькі. Але: ні ў кога, ні з кім, ні з чым.

б) са словамі, якія без ні не ўжываюцца: нішчымны, нікчэмны, ніводны, ніводзін.

У астатніх выпадках часціца ні пішацца асобна.

Заўвага. 1. Адрознівайце няпэўныя і адмоўныя прыслоўі і займеннікі. У няпэўных не пішацца заўсёды пад націскам, у адмоўных ні – заўсёды не пад націскам: не́хта – ніхто́; не́дзе –нідзе́; не́чы – нічы́й.

2. Прыназоўнік нягледзячы на трэба адрозніваць ад дзеепрыслоўя: Нягледзячы на мароз, вучні паехалі на экскурсію. – Міхась адказаў, не гледзячы на мяне.

Практыкаванне 28. Спішыце, раскрыйце дужкі. Замест кропак устаўце е або і, растлумачце, разам ці асобна пішуцца часціцы не, ні са словамі.

1. Дзе (н..) станеш, дзе (н..) глянеш, краю (н..) відаць. 2. (Н..) пробліску ў цёмным небе, (н..) зоркі. 3. Грыбы моцныя, тугія, быццам (н..) было (н..) снегу, (н..) прымаразкаў. 4. Няма над возерам (н..) ластавак, (н..) чаек. 5. Ласкавы гул збажыны (н..) змаўкаў (н..) па хвіліну. 6. Як тут (н..) расхвалявацца? 7. (Н..) дзе (н..) кога. 8. Як (н..) гне мароз, (н..) гладзіць, але (н..) чога (н..) парадзіць. 9. (Н..) хто (н..) сказаў (н..) слова. 10. I (н..) водная раслінка, (н..) водны парастак, (н..) воднае дрэўца i (н..) адна жывая icтотa (н..) думала ў той час пра смерць. 11. Лейтэнант, (н..) зірнуўшы (н..) на кога, выйшаў з пакоя. 12. Падарунка (н..) мог я (н..) ўзяць. 13. Дзе я толькi (н..) быў. 14. (Н..) хмурынкі цэлы месяц. 15. Усё часцей дзяцінства сніцца, дзе б у дарозе я (н..) быў. 16. Васіль даў зарок (н..) хадзіць (н..) да кога, (н..) бачыцца (н..) з кім,. 17. Гародчык быў (н..) вялікі i, мабыць, зусім (н..) прыдатны (н..) для якіх іншых pacлін. 18. Нейкая свая, (н..) разгаданая (н..) кім таямніца жыла тут. 19. (Н..) спадзявана абрушылася вясна на горад яркім i шчодрым сонцам, (н..) знанай дагэтуль ажыўленасцю гарадскіх вуліц. 20. I раптам (н..) дзе далёка, у (н..) дасяжнай глыбіні акіяна, (н..) смела праглянулася зорка. 21. Я перажывала высокае, (н..) з чым (н..) параўнальнае ўзрушэнне. 22. Тую выставу (н..) льга (н..) помніць. 23. (Н..) адно дрэва (н..) шуміць так трывожна i глуха, як елка.

§ 15. Правапіс некаторых прыназоўнікаў, злучнікаў i часціц

15.1 Правапic некаторых прыназоўнікаў

Складаныя прыназоўнікі з-за, з-пад, па-за, па-над пiшуцца праз злучок: з-за хаты, з-пад Оршы, па-за школай, па-над лугам.

Незалежна ад вымаўлення пішацца прыназоўнік з (прыназоўніка с у беларускай мове няма): зліваўся з шолахам лесу, з шапаценнем травы.

15.2   Правапіс некаторых злучнікаў

Складаны злучнік таму што пішацца ў два словы. Вытворныя злучнікі затое, прычым, прытым пішуцца разам. Іх трэба адрозніваць ад прыназоўніка з займеннікам. Займеннікі з'яўляюцца членамі сказа, пасля ix звычайна ўжываецца назоўнік, на які ўказвае займеннік: На дварэ было цёмна, затое яснымі былі думкі ў чалавека. У гэтым сказе затое – злучнік, яго можна замяніць злучнікамі але, аднак, толькі: На дварэ было цёмна, але (аднак, только) яснымі былі думкі ў чалавека. У сказе Дзецям было крыўдна за тое, што ix рана разбудзілі тое — займеннік, ужыты ў значэнні назоўніка, выконвае функцыю дапаўнення: крыўдна (за што?) – за тое.

15.3 Правапіс некаторых часціц

Часціца -сьці (-сь) з займеннікамі i прыслоўямі пішацца разам: штосьці, штось, чыйсьці, якісьці, дзесьці, кудысь.

Часціцы абы-, -небудзь з займеннікамі i прыслоўямі пішуцца праз злучок: абы-які, абы-куды (параўнайце: абы сказаў, абы зрабіў, абы чысты, абыякавы), калі-небудзь, што-небудзь. Але: хто ж небудзь, абы ў каго.

Часціцы б (бы), ж (жа) пішуцца асобна: спявала б, спяваў бы; прынесла ж, прынёс жа.

Часціца -такі пішацца праз злучок, калі стаіць пасля слоў, да якіх адносіцца: усё-такі, так-такі (параўнайце: такі сказаў, такі зрабіў). Але: усё ж такі.

Часціца што пішацца асобна ў спалучэннях толькі што, амаль што, пакуль што (параўнайце з прыслоўямі штодзень, штомесяц).

Практыкаванне 29. Спішыце, раскрываючы дужкі. У адпаведнасці з правіламі пішыце прыназоўнікі, злучнікі, часціцы.

І. (3) пад Нарачы, (з) за плячэй, усё (ж) такі, пакуль (што) лёгка, дзе (сьці) па вёсках, (з) за свету, зусім (такі) весела, (з) пад cтpaxi, добра (такі) зацемна, пратаптаная калі (сьці), (з) пад ног, збылося (такі) жаданне, (па) за яго icтотаю, што (небудзь) моцнае, абы (з) кім, справа не (абы) якая, каго (ж) небудзь, (па) над борам, (абы) толькi адцягнуць, усё (ж) яшчэ што (сь) засталося, спяваць што (небудзь), (па) за садкамі.

ІІ. Там, у цёмнай далёкай дарозе, хоць рызыка, (за) тое недзе за ёй i надзея. 2. (3) пад навісі дрэў блішчаць толькі рэдкія зоркі, (за) тое вакол нас тысячы маленькіх зорачак. 3. Вучня хвалілі (за) тое, што ён прымаў удзел у грамадскай рабоце. 4. Я (за) тое люблю лес, што ў ім душою спачываю.

§ 16. Асобныя выпадкі ўжывання вялікай літары

3 вялікай літары пішуцца:

1.       Першае слова ў складаных назвах:

а)       свят i знамянальных дат: Першае мая, Дзень незалежнасці, Дзень танкіста, Новы год; 1 Мая, 8 Сакавіка;

б)      гістарычных падзей і дакументаў: Брэсцкі мір, Парыжская камуна; Люблінская унія;

в)       геаграфічных аб'ектаў: Віцебская вобласць, Miнcкi раён (а таксама Брэстчына, Полаччына, Случчына i пад.);

г)       міністэрстваў, навучальных i дзяржаўуных устаноў, прадпрыемстваў: Міністэрства адукацыі, Беларускі дзяржаўны універсітэт, Мінскі аўтамабільны завод, Акадэмія навук;

д)      словы Дом, Палац у назвах тыпу: Палац моладзі, Дом афіцэраў, Дом урада, Дом-музей Адама Міцкевіча. Але: дом адпачынку, дом-інтэрнат.

2. Назвы гістарычных эпох: эпоха Адраджэння, Рэнесанс, Сярэднявечча.

3. Агульныя назоўнікі, якія набываюць значэнне ўласнай назвы: Радзіма, Бацькаўшчына, Айчына.

Вялікая Айчынная вайна, Вялікае княства Літоўскае

4.       Прыналежныя прыметнікі, утвораныя ад ўласных імёнаў (не з суфіксам -ск-): Mixacёў сын, Купалава паэма, Марысін сябар, Брылёва апавяданне.

Параўнайце:

мележаўская хроніка – Мележава хроніка;

купалаўскі стыль – Купалава паэма.

Увага! Прыметнікі з -ск- пішуцца з вялікай літары, калі яны ўваходзяць у склад назваў, адпаведных назвам са словамі імя, памяці: Коласаўская стыпендыя (стыпендыя імя Коласа), Скарынаўскія чытанні (чытанні памяці Скарыны).

Практыкаванне 30. Растлумачце ўжыванне вялікай літары.

Вершы Коласавы, Васілёва дачка, мінскія вуліцы, мінчане, Miнскi гандлёвы тэхнікум, беларускі народ, Беларускі дзяржаўны академічны тэатр оперы i балета, Літаратурны музей імя Янкі Купалы, Восьмае сакавіка, Палац мастацтваў, беларускае адраджэнне, эпоха Адраджэння, Колеў сшытак, грамадзянская вайна, Дзень настаўніка, Новы год, навагодні падарунак, эпоха Асветніцтва, Міністэрства адукацыі, беларускія краявіды, краявіды Ашмяншчыны, Беларускі акадэмічны драматычны театр імя Янкі Купалы, Чырвоная Армія, чырвонаармейскі, Miнскі завод халадзільнікаў, Дом ветэранаў, Палац спорту, Міцкевічавы балады, купалаўскія гepoi, Баркалабаўскі летапіс, медыцынскі інстытут, Гомельская вобласць, Гомельшчына, народны паэт, Міжнародны жаночы дзень, Белавежская пушча, Далёкі Усход, Заходняя Дзвіна, заходняя частка горада, аповесць "Дрыгва", Вялікае княства Літоўскае, Версальскі мip, горад Тураў, сабака Шарык, Магеланаў праліў, зорка Венера, кінатэатр "Mip", звычайная маскоўская вуліца, вуліца Маскоўская, Рыгораў брат, Мурчыны кацяняты, быкаўскі герой, Коласаўскія ўрачыстасці, коласаўская трылогія.

§ 17. Правілы пераносу

Слова з аднаго радка на другі пераносіцца па складах. Адна літapa не пераносіцца i не пакідаецца: да-ро-га, ва-да. Але: фае, авёс, Азія.

Асаблівасці пераносу:

а)       падоўжаныя зычныя пры пераносе раздзяляюцца: жыц-цё, трыц-цаць, пісьмен-нік;

б)      й, у, ь,' (апостраф) пакідаюцца ў канцы радка: вай-на, праў-да, боль-шы, аб'-ява;

в)       дж, дз не разрываюцца: даж-джы, ура-джай, на-дзея, ра-дзі-ма. Але: пад-жылкі, пад-земны.

Нельга адрываць ад кораня пачатковую зычную: на-зваць, за-гнуць, раза-рваць.

Практыкаванне 31. Падзяліце словы для пераносу.

Галлё, аддаць, зацішша, дваццаць, хаджу, радзіма, пісьмовы, раз'езд, падскочыць, разгребці, заспяваць, прыкметны, разбіць, падгрупа, безумоўна, безупынна, падыход, узысці, абысціся, высакародны, яснасць, узмах, рассякаць, узабрацца, загорскі, абавязак, спадчына, абазначыць, рэйка, поўны, падабраць, паджаць, рассыпаць, пад'язджаць, раз'юшаны, адзвінець, выпхнуць.

РАЗДЗЕЛ II. СІНТАКСІС І ПУНКТУАЦЫЯ

Сінтаксіс (грэч. syntaxis – пабудова, спалучэнне, парадак) – раздзел граматыкі, у якім вывучаюцца словазлучэнні і сказы (простыя і складаныя), іх структура і тыпы, высвятляюцца асаблівасці выкарыстання ў мове.

Словазлучэнне і сказ – асноўныя сінтаксічныя адзінкі. Аднак сказ выконвае ўласцівую яму функцыю ў спалучэнні з іншымі сказамі. Таму побач з сінтаксісам словазлучэння і сказа выдзяляюцца і больш складаныя формы звязнай мовы – адзінкі, большыя за сказ.

Пунктуацыя (лац. punctum – кропка) – гэта звод правілаў пастаноўкі знакаў прыпынку ў пісьмовым тэксце.

§ 18. Сказ

18.1 Агульнае паняцце аб сказе

Сказ – гэта асноўная камунікатыўная адзінка мовы, якая характарызуецца сэнсавай і інтанацыйнай закончанасцю. Праца – аснова нашага жыцця, самы надзейны ген сапраўднага даўгалецця. Самая каштоўная якасць педагога – чалавечнасць, глыбокая любоў да дзяцей, у якой спалучаецца сардэчная пяшчотнасць з мудрай строгасцю бацькі. Ні адзін сейбіт не кіне зерне ў непадрыхтаваную глебу.

Сказ – асобая сінтаксічная адзінка, яе важнейшая функцыя – паведамленне. З дапамогай сказаў мы паведамляем пра з’явы і падзеі, якія адбываюцца ў навакольным асяроддзі, выказваем свае пачуцці і г.д. Выказванне думак, пачуццяў – гэта толькі адзін бок сказа, яго семантыка. Сказ – адзінка граматычная, таму кожнаму сказу (незалежна ад тыпу яго) уласціва адцягненае граматычнае значэнне, або прэдыкатыўнасць. Прэдыкатыўнасць – гэта сінтаксічная катэгорыя, якая выражае адносіны зместу выказвання да рэчаіснасці, паказвае, пра што паведамляецца або што адмаўляецца ў сказе. Паведамленне можа мысліцца як рэальнае, г. зн. такое, якое сапраўды ёсць, было ці будзе, напрыклад: Навальніцаю вецер дыхнуў над ракою. Як прыемна пахне збожжа. Хутка пачнецца жніво. У такіх сказах выказнікі выражаюцца дзеясловамі абвеснага ладу цяперашняга, прошлага і будучага часу. Калі ж факт, аб якім паведамляецца, мысліцца як не рэальны, а магчымы, пажаданы пры пэўных умовах, тыпу хутчэй бы пайшоў дождж, няхай хутчэй пойдзе дождж, у гэтых выпадках выказнікі выражаюцца формамі ўмоўнага і загаднага ладу.

Прэдыкатыўнасць уласціва толькі сказу. Словы, звязаныя прэдыкатыўнай сувяззю, выступаюць у ролі галоўных членаў (дзейніка і выказніка) і складаюць граматычную аснову сказа. Граматычная аснова можа складацца і з аднаго галоўнага члена – дзейніка ці выказніка. Напрыклад: Паглядзі на шырокі раскованы Нёман. Белавежы паслухай абуджаны гоман. Хай песняй стане гэты час майго юнацкага кахання.

Абавязковай прыметай усякага сказа з’яўляецца інтанацыя. Асобныя словы і словазлучэнні, якія нагадваюць сваёй формай граматычную аснову, становяцца сказам толькі ў тым выпадку, калі інтанацыя надае ім значэнне закончанага паведамлення.

18.2 Словазлучэнне як састаўная частка сказа

Словазлучэнне - гэта сэнсава-граматычнае аб'яднанне двух ці больш самастойных слоў, якое ўзнікае пры пабудове сказа і вычляняецца з яго. У сказе: Трэба нам кожны дзень адчуваць прысутнасць сяброў, не спазняцца са шчырай спагадай да іх... можна, напрыклад, вылучыць словазлучэнні трэба адчуваць, адчуваць прысутнасць, прысутнасць сяброў, адчуваць кожны дзень, адчуваць нам, не спазняцца да іх, не спазняцца са спагадай, спагадай шчырай.

Словазлучэнне ўзнікае шляхам паяснення аднаго слова другім; паміж імі ўзнікае падпарадкавальная сувязь, якая дае магчымасць выявіць розныя адносіны, напрыклад, аб'ектныя (будаваць дом, чытаць раман), часавыя (зайсці вечарам, сустракацца сёння), прычынныя (плакаць ад радасці, збялелы ад страху).

Словы ў сказе звязваюцца ў словазлучэнні, групуючыся вакол галоўных членаў сказа. Напрыклад, у сказе Пустога слова не выцерпіць глыбінная душа састаў дзейніка ўтварае словазлучэнне глыбінная душа, а састаў выказніка – два словазлучэнні: не выцерпіць слова, слова пустога.

У залежнасці ад сінтаксічнай самастойнасці слоў словазлучэнні бываюць сінтаксічна свабодныя (кожнае слова - самастойны член сказа) і сінтаксічна несвабодныя (усё словазлучэнне выступае як адзін член сказа). У сказе: Канспекты ляжалі на стале ўсе словазлучэнні сінтаксічна свабодныя. У сказе: Чатыры сшыткі засталіся неправераныя сінтаксічна несвабоднае (сінтаксічна непадзельнае) словазлучэнне чатыры сшыткі з'яўляецца дзейнікам.

У словазлучэннях выразна выяўляецца нацыянальная спецыфіка мовы. Так, у беларускай мове дзеясловы са значэннем ветлівасці выбачаць, дараваць, (па) дзякаваць утвараюць словазлучэнні з назоўнікамі (займеннікамі) давальнага склону: прабачце мне за спазненне, дзякаваць бацьку, даруйце мне за няўважлівасць.

Дзеясловы са значэннем руху, напрыклад ісці, ляцець, бегчы пры абазначэннні мэты спалучаюцца з назоўнікамі (займеннікамі) ў форме вінавальнага склону з прыназоўнікам па ці ў: ісці ў ягады, пайсці па ваду, паехаць па дровы.

Дзеясловы са значэннем думкі, маўлення, пачуцця, напрыклад разважаць, казаць, клапаціцца, спалучаюцца з назоўнікамі (займеннікамі) у форме вінавальнага склону з прыназоўнікам пра: разважаць пра новы кінафільм, думаць пра будучыню, расказаць пра сястру, клапаціцца пра дзяцей.

Дзеясловы цешыцца, насміхацца, смяяцца, жартаваць, кпіць, здзекавацца, дзівіцца кіруюць назоўнікамі (займеннікамі) роднага склону з прыназоўнікам з: цешыцца з дачкі, не насміхацца з таварыша, нельга здзекавацца з жывёліны, дзівіцца з таго, што стала.

Маюць свае асаблівасці словазлучэнні, у якіх залежнае слова набывае такія самыя граматычныя формы, што і галоўнае. Так, колькасныя лічэбнікі два (дзве), абодва (абедзве), тры, чатыры спалучаюцца з назоўнікамі ў форме назоўнага склону множнага ліку (два дрэвы, тры сшыткі, абедзве хаты, чатыры трактары), калі названыя лічэбнікі ўваходзяць у склад састаўных, то назоўнік пры іх таксама ўжываецца ў форме множнага ліку: дваццаць дзве студэнткі, сто трыццаць два рублі, трыста чатыры дні. Лічэбнікі ад пяці і далей спалучаюцца з назоўнікамі ўскосных склонаў: пяць падручнікаў, шэсць гадоў, на сямі сталах, за дзесяццю вёрстамі.

18.3 Сувязь слоў у сказе

Сказ – больш складаная сінтаксічная адзінка, чым словазлучэнне, а таму і сінтаксічная сувязь слоў у сказе таксама больш складаная і разнастайная.

Існуюць наступныя віды сувязі слоў у сказе: каардынацыя, падпарадкаванне і злучэнне. Выказнік у сказе граматычна і па сэнсу звязаны з дзейнікам, каардынуе з ім свае формы, г. зн. поўнасцю або часткова прыпадабняецца да яго. Такая сувязь носіць назву каардынацыі. Пры каардынацыі формы асобы, ліку, а ў прошлым часе і роду дзеяслова-выказніка ці дзеяслоўнай звязкі дыктуюцца назоўнікам (займеннікам), што выступае ў ролі дзейніка: Дождж ідзе. Ты адпачываеш; Яна вяжа; Лета было цёплае. У сваю чаргу дзеяслоў-выказнік (ці дзеяслоў-звязка) патрабуе ад назоўніка (займенніка)-дзейніка назоўнага склону. Такім чынам, дзейнік і выказнік залежаць адзін ад аднаго, паміж імі існуе ўзаеманакіраваная сувязь. Схематычна гэту сувязь можна паказаць наступным чынам: Дождж↔ідзе. Сэнсавыя пытанні можна ставіць ад дзейніка да выказніка і наадварот.

Выказнік можа дапасавацца да дзейніка:

у родзе і ліку: ён ішоў; яна ішла; яны ішлі;

у ліку: лес шуміць; дзеці вучацца;

у родзе, ліку і склоне: Вечар ціхі і цёплы;

у ліку і склоне: сястра — тэрапеўт-стаматолаг;

у склоне: Будаўнікі— ганаровая прафесія.

Выказнік можа быць недапасаваным: А тут слёзы кап-кап; Сцены з новых плашак і нават з мохам. Ёсць сказы, у якіх у ролі галоўнага члена выступае або толькі дзейнік: Летняя раніца, або толькі выказнік: Развідневае. Такі галоўны член адзін складае структурную аснову сказа.

Падпарадкаванне — гэта сувязь граматычна нераўнапраўных слоў (галоўнага і залежнага). На падпарадкавальнай сувязі грунтуюцца словазлучэнні.

У сказе можа быць злучальная сувязь. Злучэнне – гэта сувязь, калі звязваюцца раўнапраўныя, незалежныя адно ад другога словы (аднародныя члены): Па-вясноваму молада і па-святочнаму ўрачыста выглядае сёння наш працавіты Мінск.

Адрозніваюць тры віды падпарадкавальнай сувязі слоў у сказе: дапасаванне, кіраванне і прымыканне.

Дапасаванне – такая сувязь слоў у сказе, пры якой залежнае слова ставіцца ў тым ліку, родзе, склоне або асобе, што і галоўнае: белая ружа, летні дзень.

Кіраванне – такая сувязь, пры якой галоўнае слова патрабуе, каб залежнае стаяла ў пэўным ускосным склоне: пішу ручкай (творны склон), чытаю раман (вінавальны склон).

Прымыканне – такая сувязь, пры якой залежнае слова звязваецца з галоўным толькі па сэнсу. Прымыкаць да галоўнага слова ў спалучэнні могуць нязменныя словы: прыслоўі (размаўлялі весела), дзеепрыслоўі (ішоў не спяшаючыся) і неазначальная форма дзеяслова (пачынала цямнець, прыйшлося расказаць).

Калі залежным выступае нязменнае слова, граматычная сувязь афармляецца без удзелу канчаткаў.

18.4 Віды сказаў

Віды сказаў па мэце выказвання

Апавядальныя:

Грамадка дужых дубоў, стаўшы родным паўколам, вартуе леснікову сядзібу.

Пытальныя:

Ці не казку лес складае?

Пабуджальныя:

Каб мне вучыліся старанна!

Віды сказаў па інтанацыі

Клічныя – апавядальныя, пытальныя, пабуджальныя сказы з ярка выражанай клічнай інтанацыяй, эмацыянальнай афарбоўкай.

Як прыемна пахне збожжа!

Клічныя сказы афармляюцца з дапамогай:

1.  клічнай інтанацыі

Гарачы дзень!

2.  выклічнікаў

Эх, спека, спёка!

А прохладзь вечара далёк.

3.  эмацыянальных часціц

Хай святло навукі яснай заблішчыць, як сонца ўсход.

Пытальна-клічныя сказы – выражаюць здзіўленне, захапленне, расчараванне:

Навошта сэрца я параніў чарнявым поглядам вачэй?!

Памятайце:

-  кропка не ставіцца пасля сказаў-загалоўкаў

-  шматкроп’е ставіцца для абазначэння незакончанасці думкі

18.5 Тыпы сказаў паводле структуры

Па колькасці граматычных асноў:

1.  простыя (адна граматычная аснова):

Вясна прыносіла заўсёды свой мікраклімат.

2.  складаныя (некалькі граматычных асноў):

Зазвіняць жалобна крыгі, і бурлівая вада снег размоклы у час адлігі, змые з лугу без сляда.

Па будове граматычнай асновы:

1.  двухсастаўныя (дзейнік + выказнік):

Чалавечую душу жывіць памяць.

2.  аднасастаўныя (з адным галоўным членам сказа):

Салаўя песнямі не кормяць.

Па наяўнасці даданых членаў сказа:

1.  развітыя (пры наяўнасці даданых членаў сказа):

Сонца прыгравала ўсё мацней і мацней.

2.  неразвітыя (даданыя члены сказа адсутнічаюць):

Сонца прыгравала.

Па наяўнасці ўсіх членаў сказа, неабходных для разумення сэнсу:

1.  поўныя (усе члены сказа):

Кудлатыя нізкія хмары бясконцаю кудзеляю рассцілаліся па небе.

2.  няпоўныя (апушчаны асобныя галоўныя ці даданыя члены сказа):

Розныя пісьмы бываюць. Чытаючы адны, людзі радуюцца; чытаючы другія – бядуюць.

§ 19. Знакі прыпынку ў канцы сказа

19.1 Кропка

Кропка ставіцца:

у канцы апавядальнага сказа, які вызначаецца граматычнай, інтанацыйнай і сэнсавай закончанасцю: Палі збажынаю шумяць;

у канцы пабуджальных сказаў, калі яны не маюць яркай эмацыянальна-экспрэсіўнай афарбоўкі: Ніколі не спыняйцеся на паўдарозе;

у канцы сказаў, якія маюць клічную або пытальную форму, але ўжываюцца з апавядальнай інтанацыяй: Люба глянуць на поле вясною;

перад далучальнымі злучнікамі, якія пачынаюць новы самастойны сказ: Нельга варушыцца. Бо можна спалохаць выдру. I знікне паляўнічае шчасце;  

пасля асобных слоў і спалучэнняў у разгорнутым паведамленні з мэтай падкрэсліць іх значэнне і надаць ім функцыю самастойнага сказа: Па мяккай раллі роўным ланцужком ішло чалавек дваццаць сейбітаў. Без шапак, у чыстых палатняных кашулях;

у канцы асобных пунктаў рэзалюцый, пастаноў і г. д., асабліва калі гэтыя пункты маюць лічбавую нумарацыю, а змешчаныя ў іх паведамленні з'яўляюцца адносна самастойнымі і ужываюцца са сваімі знакамі прыпынку.

На парадку дня сходу маладзёжнай брыгады стаялі наступныя пытанні:

1.  Удзел моладзі ў падрыхтоўцы да веснавой сяўбы.

2.  Паведамленне аб ходзе выканання асобных мера- прыемстваў, принятых на агульным сходзе працаўнікоў.

3.  Бягучыя справы.

Кропка ставіцца пры скарачэнні слоў, напрыклад: г. — год, руб. — рубель,          Калі скарочанае слова стаіць у канцы сказа, то гэта ж кропка адначасова афармляе і канец сказа (другая кропка пры гэтым не ставіцца): Дэлегаты падпольнай канферэнцыі збіраліся ў горадзе Н. Але калі пасля такога сказа знаходзіцца спасылка, то кропка перад ей захоўваецца: Калі пачаўся мітынг, Андрэй тлумачыў Лясніцкаму, хто выступае, да якой ён належыць партыі, якое яго мінулае і г. д.

19.2 Пытальнік

Пытальнік ставіцца:

у канцы пытальных сказаў, якія вызначаюцца граматычнай, інтанацыйнай і сэнсавай закончанасцю: Вы бачылі луг у срабрыстай расе?

пасля асобных слоў і спалучэнняў у функцыі адпаведных сказаў, якія маюць пытальную інтанацыю і ўжываюцца для канкрэтызацыі і удакладнення зместу папярэдняга (галоўным чынам пытальнага) сказа: Куды вы едзеце? У горад?

Пытальнік з клічнікам ставіцца ў канцы сказа, у якім прамое пытанне суправаджаецца рознымі эмацыянальнымі адценнямі: Зямля Радзімы! У сэрцы боль салодкі хто не адчуў, сустрэўшыся з табой?!

Пытальнік са шматкроп'ем ставіцца ў канцы сказа, у якім прамое пытанне падаецца як незавершанае (граматычна ці па сэнсу). Шматкроп'е ў даным выпадку абазначаецца дзвюма кропкамі, якія размешчаны за пытальнікам: Што гэта за спевы чуваць?...

Калі ж такое пытанне суправаджаецца дадатковымі эмацыянальна-экспрэсіўнымі адценнямі, тады ў канцы сказа звычайна ставіцца пытальнік, клічнік і шматкроп'е (шматкроп'е ў такім разе абазначаецца адной кропкай): Як мне выявіцъ шырыню новай радасці?!

19.3 Клічнік

Клічнік ставіцца:

у канцы клічных сказаў, якія вызначаюцца граматычнай, інтанацыйнай і сэнсавай закончанасцю: О, колькі песень з сэрца рвецца!

пасля зваротка, які знаходзіцца ў пачатку сказа і суправаджаецца ўзмоцненай інтанацыяй: Радзіма мая дарагая! Красуйся і ў шчасці жыві;

у канцы пабуджальных сказаў, якія маюць яркую эмацыянальна-экспрэсіўную афарбоўку: Будзьце храбрымі і мужнымі!

пасля асобных слоў і спалучэнняў у функцыі сказа з мэтай надаць ім асобую змястоўнасць і эмацыянальна-экспрэсіўную выразнасць у разгорнутым паведамленні: На коней! Хутчэй! Ідзіце дамоў! Зараз жа! Усе! Без усякіх размоў!

Клічнік з пытальнікам ставіцца ў канцы сказа, у якім эмацыянальна-экспрэсіўная афарбоўка суправаджаецца пытальным адценнем: Як жа можна, каб чалавек ды не любіў прыроды!?

Клічнік са шматкроп'ем ставіцца ў канцы сказа, у якім эмацыянальна-экспрэсіўнае паведамленне падаецца як незавершанае (граматычна ці па сэнсу). У такім разе шматкроп'е абазначаецца дзвюма кропкамі, якія размешчаны за клічнікам: Ну што ж, здараюцца і ў будзённым жыцці гераічныя моманты!

19.4 Шматкроп'е

Шматкроп'е ставіцца:

у канцы апавядальнага сказа (простага і складанага), які не закончаны граматычна: Людзі ездзяць, а ты...

у канцы апавядальнага сказа, які закончаны граматычна, але не закончаны па сэнсу і інтанацыйнаму афармленню: Сноп апошні залатога жыта застаецца ў памяці палос...

§ 20. Галоўныя члены сказа

Дзейнік і выказнік

20.1 Дзейнік і спосабы яго выражэння

Дзейнік — гэта слова або спалучэнне слоў, якое абазначае той прадмет думкі, пра дзеянне, стан, уласцівасці або якасці якога паведамляецца ў выказніку, г. зн. галоўны член сказа, які граматычна не залежыць ад іншых членаў сказа і паясняецца выказнікам.

Самай тыповай формай выражэння дзейніка з'яўляецца назоўнік назоўнага склону: Зімовыя хмары нізка павіслі над зямлёй.

У ролі дзейніка часта выступаюць займеннікі: Яны дужа сябравалі, Лявон і Ціхан.

Радзей у ролі дзейніка выступаюць іншыя часціны мовы, пры гэтым яны набываюць значэнне назоўніка ў назоўным склоне. Напрыклад: Здарылася самае страшнае ; Абое стаялі разгубленыя; Жыць – Радзіме служыць .

Дзейнік можа быць выражаны спалучэннем слоў, напрыклад: Міхаська і Кастусь употайкі пазіралі на Васіля, ледзь прыкметна пасмейваліся з яго.

20.2 Выказнік і спосабы яго выражэння

Выказнік — слова або спалучэнне слоў, якое абазначае дзеянне, стан, уласцівасць або якасць таго прадмета, што названы дзейнікам. Выказнік як галоўны член сказа знаходзіцца ў сэнсавай і граматычнай залежнасці ад дзейніка.

Паводле структуры выказнікі бываюць простыя, састаўныя і складаныя. Выказнік, што складаецца з аднаго слова або спалучэння слоў, якія выражаюць адну граматычную форму, тыпу была спалохалася, прыехаў быў, буду спяваць, называецца простым, напрыклад: Завіруха бушавала ўсю ноч і ўвесь дзень. І буду сніць дарогу я, і вясну, і родны край, і рунь на полі родным.

Выказнік, які складаецца з двух слоў — з дзеяслова-звязкі і выказальнага слова, называецца састаўным. Звязка паказвае на лад і час, дапасуецца да дзей-ніка ў ліку, асобе (або ў родзе). Выказальнае слова выражае канкрэтнае лексічнае значэнне выказніка, напрыклад: Дзень быў спякотны і ветраны .

Выказнік, які складаецца з трох і больш слоў і спалучае ў сабе прыметы састаўнога дзеяслоўнага і састаўнога іменнага выказніка, называецца складаным, напрыклад: І сыны адказ трымалі перад бацькам родным, а стараўся з іх быць кожны свайго бацькі годным.

20.3 Выражэнне простага выказніка

Просты дзеяслоўны выказнік выражаецца дзеясловам абвеснага, умоўнага або загаднага ладу, напрыклад: Ты ляці, маё слова, праз палі і лясы, прывітайся з краінай маёй дарагою.

У ролі простага выказніка можа выступаць усечаная форма дзеяслова (дзеяслоўныя корані). Напрыклад: Толькі што Мікола нукнуў на каня,— шусь ячмень з воза! Усечаная форма дзеяслова абазначае імгненнасць дзеяння.

Інфінітыў можа выступаць у ролі выказніка ў асабовых сказах, напрыклад: На полі працаваць – ураджай здабываць.

Просты іменны выказнік звычайна выражаецца назоўнікам у форме назоўнага або творнага склону, напрыклад: Сын Андрэй у акадэміі дактарантам.

Якасныя і адносныя прыметнікі назоўнага склону могуць выступаць у ролі простага выказніка, напрыклад: У познюю восень вада пад мастком чыстая і халодная.

Просты выказнік можа быць выражаны лічэбнікам і займеннікам. Напрыклад: яе дом — самы першы ад лесу.

Просты выказнік можа быць выражаны фразеалагічным словазлучэннем, якое суадносіцца з дзеяслоўным ці іменным простым выказнікам, напрыклад: Ён пасля не спускаў з вока Марыну, час ад часу заходзіў да яе, прывёз ёй на зіму дроў .

Ролю простага выказніка можа выконваць і сінтаксічна непадзельнае словазлучэнне, напрыклад: Пінчукі — народ жвавы, рухавы . Лагічны націск у такіх канструкцыях падае на прыметнік.

20.4 Выражэнне састаўнога выказніка

Выказальнае слова ў састаўным выказніку можа быць выражана дзеясловам і іменнымі часцінамі мовы. У залежнасці ад спосабу выражэння выказальнага слова вылучаюцца два тыпы састаўнога выказніка: састаўны дзеяслоўны і састаўны іменны.

Састаўны дзеяслоўны выказнік выражаецца неазначальнай формай дзеяслова і дапаможным дзеясловам. У ролі дапаможных у сказе могуць выступаць дзеясловы, якія паказваюць на пачатак, працяг і канец дзеяння (стаць, пачацъ, распачаць, брацца, працягваць, канчаць, кідаць, пераставаць і інш.). Напрыклад: Зарыва то затухала, то пачынала ярчэць, набіраючыся трапяткой, залацістай чырвані.

У ролі дапаможных дзеясловаў у састаўным дзеяслоўным выказніку могуць выступаць словы магчы, хацець, імкнуцца, прагнуць, спрабаваць, умець, наважвацца, жадаць, саромецца. Напрыклад: Пра харчаванне Кастравіцкі мусіў клапаціцца сам.

Састаўны іменны выказнік выражаецца назоўнікам назоўнага або творнага склону ў спалучэнні з асабовымі формамі дзеяслова-звязкі быць. Напрыклад: Яны былі аднагодкі.

Састаўны іменны выказнік выражаецца назоўнікам у спалучэнні з іншымі дзеясловамі-звязкамі, напрыклад: Сын, таленавіты і прыгожы, стаў радасцю майго жыцця.

Якасныя і адносныя прыметнікі могуць выступаць у ролі выказальнага слова ў састаўным выказніку. Прыметнікі назоўнага і творнага склонаў выступаюць у спалучэнні з асабовымі формамі дзеяслова-звязкі быць: Шчырая у іх была дружба, сапраўдная . Жураўліны крык мацнее, робіцца больш выразным, відаць, жураўлі спускаюцца на адпачынак.

Выказальнае слова ў састаўным выказніку можа выражацца лічэбнікам або займеннікам, напрыклад: Лёнік астаўся адзін на сваёй варце. Сон узяў сваё.

Выказальнае слова ў састаўным выказніку можа быць выражана фразеалагічным словазлучэннем: Яна старалася ўзяць сябе ў рукі . Ноч была з ціхім водсветам зорнага бяхмарнага неба.

20.5 Працяжнік паміж дзейнікам і выказнікам

Пры адсутнасці дзеяслоўнай звязкі паміж дзейнікам (Д) і выказнікам (В) працяжнік ставіцца ў наступных выпадках:

Працяжнік не ставіцца:

Аднак ва усіх гэтых выпадках працяжнік можа быць пастаўлены як стылістычны сродак пры сэнсавым, лагічным выдзяленні, якому ў вуснай мове адпавядае вялікая паўза паміж Д і В. Прааналізуйце: 1. Вы — слаўны чалавек. 2. Першае слова – тваё. 3. Нядобрае пачуццё –зайздрасць. 4.Старасць — не радасць. 5. Ліпа — нібы цёмная хмара за гумном.

Пры сінтаксічным аналізе часам бывае цяжка вызначыць, які з галоўных членаў абазначае прадмет выказвання і з’яўляецца дзейнікам, а які – выказнікам. Прааналізуйце: 1. Вялікая справа дружба. 2. Страшэнны штукар і свавольнік гэты Нёман. 3. Цікавы занятак — вудзіць рыбу зімовым марозным днём на скаванай лёдам рацэ. 4. Чытаць гэты твор — асалода і праца.

Для размежавання галоўных членаў сказа кіруюцца наступным:

1. Назоўны склон В-назоўніка можна замяніць творным склонам: 1. Вялікай справай (з’яўляецца) дружба. 2. Страшэнным штукаром і свавольнікам (быў) гэты Нёман. 3. Вудзіць рыбу ... (з’яўляецца) цікавым заняткам.

2. Перад выказнікам можна ўставіць словы гэта, вось, значыць: 1. Вудзіць рыбу – (гэта) цікавы занятак. 2. Чытаць гэты твор — (гэта) асалода і праца.

Такім прыёмам можна карыстацца і пры размежаванні галоўных членаў сказа, выражаных іншымі часцінамі мовы: 1. Лічылася за вялікі гонар быць выбраным у прэзідыум (Быць выбраным – (гэта) вялікі гонар). 2. Не дзеці мы (Мы — (гэта) не дзеці).

Практыкаванне 32. Паміж дзейнікам і выказнікам, дзе трэба, пастаўце знакі прыпынку.

1. У дружбе жыць шчаслівым быць. 2. Цудоўная рэч жыццё. 3. Голас у чалавека глухі сіплы. 4. Айсбергі гэта алмазы палярнага ззяння. 5. Вялікая справа са звычайнай гліны зрабіць цудоўную вазу. 6. Чалавек натура складаная. 7. Сэрца маці не камень. 8. Вочы нібы васількі. 9. Пастаянная вучоба вось наша задача. 10. Тры ў квадраце дзевяць.

Практыкаванне 33. Складзіце сказы, у якіх прыведзеныя словы выконвалі б ролю дзейніка. Паміж дзейнікам і выказнікам пастаўце, дзе трэба, працяжнік.

Мінск, вуліца, пяць, чытаць, вучыцца.

Практыкаванне 34. Складзіце сказы, у якіх прыведзеныя словы выконвалі б ролю выказніка. Паміж дзейнікам і выказнікам пастаўце, дзе трэба, працяжнік.

Вёска, машына, дзесяць, жыць, наша багацце.

§ 21. Даданыя члены сказа

21.1 Дапаўненне

Дапаўненнем называецца даданы член сказа, які абазначае аб'ект і адказвае на пытанні ўскосных склонаў.

У сказе дапаўненне часцей за ўсё паясняе дзеяслоў: Пахнуць мятай мокрыя лугі. Дапаўненне можа паясняць і формы дзеяслова — дзеепрыметнік і дзеепрыслоўе: Двор увесь быў заліты дажджом; Весела на рэчцы і траве, і кветцы, і крылатым пташкам, і крыклівым дзеткам, асабліва леткам. Даволі часта дапаўненне звязваецца з назоўнікам або прыметнікам.

Як член сказа, дапаўненне звычайна выражаецца назоўнікам, займеннікам, лічэбнікам ва ўскосных склонах. Напрыклад: Мне не даюць грыбы спакою, баравікі мне часта сняцца, мне з імі трэба паквітацца; Усе за аднаго, адзін за ўсіх.

Прамое і ўскоснае дапаўненне

Дапаўненне, што звязана з пераходным дзеясловам і выражана вінавальным склонам без прыназоўніка, называецца прамым. Прамое дапаўненне абазначае аб'ект, на які накіравана дзеянне. Напрыклад: Новыя домікі стройнымі і шчыльнымі радамі закрылі ваенныя пажарышчы.

Дапаўненне, выражанае назоўнікам (або іншай субстантываванай часцінай мовы) у родным, давальным і творным склонах без прыназоўніка або ў любым склоне з прыназоўнікам, называецца ўскосным. Напрыклад: Паветра пахла канюшынай, жытамі; прымешваўся водар гурковага цвету, медуніцы, спелых кменаў.

Адасабленне дапаўненняў

Калі выражаны спалучэннем прыназоўнікаў:

У хаце, акрамя дзеда, нікога не было.

Адасабленне далучальных членаў сказа

Выражаюць дадатковыя паведамленні да асноўнага сказа ці яго часткі.

Далучаюцца да сказа:

1) з дапамогай злучнікаў: і, ды, але, і то, ды і то

2) слоў: асабліва, напрыклад, у першую чаргу, у адпаведнасці…

Выдзяляюцца коскамі, радзей працяжнікамі:

Падышлі Петрусёвы сябры - Колька з Віктусём, ды і Міхась Цыганок падбег: дзівіліся з двухметровага сама.

Аздоблен квас быў і грыбамі, выключна ўсё баравікамі.

Холадна стала у лесе, асабліва ноччу.

Практыкаванне 38. Спішыце сказы, пастаўце патрэбныя знакі прыпынку.

1. Суніц тут было шмат асабліва ля старых пнёў. 2. Хорашаў быў машыністам прычым адным з найлепшых машыністаў. 3. Апошнія часы за выключэннем некалькіх марозных дзён неба хмарнае і часта ідуць дажджы. 4. З бакоў апрача садоў і кветніку вуліца абсаджана рабінамі. 5. У кожнага чалавека нават самага смелага ёсць пачуццё страху. 6. Баранцава мора вельмі неспакойнае асабліва цяпер увосень. 7. Насуперак заведзенаму парадку Максім Сцяпанавіч на гэты раз не паехаў адразу на дачу а папрасіў шафёра заехаць спачатку дадому.

21.2 Азначэнне

Азначэннем называецца даданы член сказа, які паказвае на прымету, якасць ці уласцівасць прадмета. Азначэнне як член сказа звычайна звязваецца з назоўнікам і залежыць ад яго. Напрыклад: Пад сінім небам залацяцца неабсяжныя нівы.

Азначэнні падзяляюцца на дапасаваныя і недапасаваныя.

Дапасаваныя азначэнні выражаюцца прыметнікамі, дзеепрыметнікамі, парадкавымі лічэбнікамі і тымі займеннікамі, якія змяняюцца і дапасуюцца да назоўнікаў як прыметнікі. Дапасаваныя азначэнні набываюць форму роду, ліку і склону таго назоўніка, ад якога залежаць. Напрыклад: Цёплая летняя ноч павольна апускалася на зямлю.

Недапасаваныя азначэнні выражаюцца назоўнікамі або займеннікамі ва ўскосных склонах, а таксама інфінітывам, прыслоўем і дзеепрыслоўем. Недапасаваныя азначэнні не прыпадабняюцца да таго слова, ад якога залежаць, а звязваюцца з ім сувяззю кіравання або прымыкання.

Аднародныя азначэнні

1.  Калі пералічваюць прыметы (аднайменных) прадметаў (колер, якасць, форма, знешні выгляд):

Жоўтыя, чырвоныя, ружовыя астры цвілі ў палісадніку.

2.  Калі дапасаваныя азначэнні стаяць пасля азначаемага слова:

Лес, ціхі, маўклівы, сустрэў нас непрыветна.

3.  Мастацкія азначэнні — эпітэты:

Мы выйшлі з сада і акунуліся ў сінія, шаўковыя туманы.

4.  Калі першае азначэнне выражана прыметнікам, а другое —дзеепрыметнікам або дзеепрыметным зваротам:

І прыйшлося Васілю хочаш не хочаш адкрывацъ недаверлівае, закрытае на моцны замок сэрца.

Неаднародныя азначэнні

1.  Калі азначэнні характарызуюць прадмет з розных бакоў:

Пад сонцам грэліся бярозы ў белым тонкім палатне.

2.  Калі першае азначэнне паясняе спалучэнне азначэнне + назоўнік, а не сам назоўнік:

Стол засланы белым ільняным абрусам.

Памятайце:

• звычайна у групе неаднародных азначэнняў адно азначэнне выражана якасным, а другое — адносным прыметнікам;

• азначэнні неаднародныя, але аддзяляюцца коскамі, калі другое азначэнне паясняе, канкрэтызуе, удакладняе сэнс першага:

Апошняя, найбольш чаканая сустрэча не прынесла Івану палёгкі, Вера яго так і не зразумела.

Адасабленне азначэнняў

1.  Калі адносіцца да асабовага займенніка (незалежна ад месца ў сказе):

Дужы і моцны, ён неяк адразу аслаб і, прытуліўшыся да дрэва, прыплюшчыў вочы.

2.  Калі стаяць пасля назоўнікаў і нясуць сэнсавую нагрузку:

У хаце, пустой і маўклівай, стаяла некалькі ложкаў.

3.  Калі два і больш адзіночных азначэнняў стаяць пасля азначаемага слова (перад ім ёсць азначэнне):

Сяргей лічыў Алёшу нясмелым хлапчуком, ціхім, непрыкметным.

4.  Калі азначэнне мае дадатковае акалічнаснае адценне ўступкі, прычыны, часу:

Ахоплены ўладарнай сілай успамінаў, хлопец зацяў у сабе нясцерпную журботу душы.

5.  Калі азначэнне ўдакладняе або паясняе папярэдняе:

На тым, далёкім, беразе вайны мы засталіся вечна маладымі.

6.  Калі паміж дапасаваным азначэннем і азначаемым словам стаіць выказнік або іншыя члены сказа:

Усыпаныя сакавітымі яблыкамі, нізка нагіналіся галіны антонавак і цітавак.

Памятайце:

• не адасабляюцца азначэнні, якія стаяць пасля асабовага займенніка ў форме В. склону:

Я ніколі не бачыў цябе нерашучага і такога спустошанага.

• не адасабляюцца азначэнні, калі адносяцца да няпэўных ці азначальных займеннікаў:

Хтосьці нясмелы і ціхі сумна зірнуў на мяне.

Адасабленне недапасаваных азначэнняў

1.  Калі адносяцца да асабовых займеннікаў, уласных і агульных назоўнікаў (незалежна ад месца ў сказе):

У зялёнай майцы, з загарэлым тварам і рукамі, з ускудлачанымі валасамі, ён здаваўся прыгажэйшым, чым у найлепшым сваім гарнітуры.

2.  Калі ўдакладняюць папярэдняе дапасаванае азначэнне:

Высокі, у палавіну чалавека, дубовы пень ясна вылучаўся сярод дзеравяк.

3.  Калі стаяць у адным радзе з дапасаванымі азначэннямі:

На гэтым вале, нахіліўшыся над болотам, стаяў старэнькі дуб, тоўсты, нізкі, з сухім верхам.

4.  Калі стаяць перад назоўнікам і ўдакладняюць сэнс папярэдняга слова:

3 другога, меншага пакоя выйшаў малодшы сын Коркія.

Памятайце:

•  калі недапасаванае азначэнне выражана інфінітывам (можна уставіць словы а іменна), то перад азначэннем ставіцца працяжнік:

Толькі адна каманда перадавалася па ланцужку - трымацца да апошняга.

•  калі пры азначэнні-інфінітыве няма дапасаванага азначэння, то яно звычайна не адасабляецца:

Алесь выказаў прапанову скасіць Міронісе сена, бо яе Пётр у Чырвонай Арміі.

Практыкаванне 36. Вызначце аднародныя і неаднародныя азначэнні. Пастаўце, дзе трэба, знакі прыпынку.

1. Зямлю парэзалі вузкія сялянскія дарогі. 2. Быў ясны летні дзень. 3. Сыпануў дробны асенні дождж. 4. У букеціку былі белыя чырвоныя сінія і жоўтыя кветкі. 5. Імклівая захапляючая ляцела насустрач дарога. 6. Дружбы шмат на свеце сардэчнай у людзей шчырай слаўнай і прыгожай. 7. Старэнькі але крэпкі дзядок сустрэў мяне на двары. 8. Я люблю блукаць па вузкіх мінскіх вуліцах вясной. 9. Хвіліны праз дзве пачуліся галасы сабак тонкія і прарэзлівыя тоўстыя і болей паважныя. 10. Лес стромкі густы застылай грамадою кучаравіцца на краі мутнаватага неба. 11. Васіліна акінула позіркам поле і глыбока ўздыхнула чыстае насычанае лёгкай веснавой парнасцю паветра. 12. Паабапал дарогі было поле жоўтае ад іржышча. 13. Паветра напоенае пахам хвоі навісла шызаватай смугой. 14. Высокі вечна малады у ззянні зор і рос свае гады як жалуды дуб на зямлю атрос.

21.3 Прыдатак

Разнавіднасць азначэння, выражаная назоўнікам, які дапасуецца да паясняльнага слова ў склоне. Падкрэслівае характэрныя асаблівасці:

1.  род заняткаў: студэнты-дружыннікі

2.  прафесію: настаўнік Клязовіч Сяргей Іванавіч

3.  нацыянальнасць: дзяўчынка-буратка

4.  уласнае імя: планета Венера

5.  эмацыянальную ацэнку, своеасаблівасць прадмета, асобы: восень-чараўніца, хлопец-маўчун.

Памятайце:

• калі ўласны назоўнік — імя, прозвішча канкрэтнай асобы, то прыдаткам з'яўляецца агульны назоўнік:

дэфектолаг Сільвановіч

мастак Шаранговіч

• калі уласны назоўнік — геаграфічная назва, то ён і з'яўляецца прыдаткам:

вёска Ніўкі

магазін "Несцерка"

Адрознівайце:

• словы з прыдаткамі ад складаных слоў (абазначаюць адно паняцце):

дом-музей

генерал-палкоўнік

• словы з прыдаткамі ад сінанімічных спалучэнняў (з'яўляюцца адным членам сказа):

шляхі-дарогі

сцежкі-дарожкі

волечка-свабода

Адасабленне прыдаткаў

Развітыя і неразвітыя прыдаткі адасабляюцца:

1.  Калі адносяцца да асабовага займенніка (незалежна ад месца):

Летам мне, пастуху, трэба было мець добрую пугу.

2.  Калі стаяць перад уласнымі назоўнікамі і маюць дадатковае акалічнаснае значэнне:

Выдатны майстар беларускага слова, Якуб Колас карыстаўся любоўю народа.

3.  Калі прыдаткі звязваюцца з азначаемым словам злучнікамі:

1) ці, або (з удакладняльным значэннем)

2) як (з прычынным значэннем)

3) словамі па мянушцы, па клічцы, па прозвішчу:

Юрыя Уладзіміравіча, як добрага спецыяліста, часта запрашалі правесці кансулътацыі для маладых праграмістаў.

Памятайце:

• калі злучнік як са словамі, да якіх адносіцца, мае значэнне «у якасці», то такі зварот прыдаткам не з'яўляецца і не адасабляецца:

Як лекавая расліна журавіны вядомыя са старажытных лячэбнікаў.

 • калі трэба падкрэсліваць удакладняльны, паясняльны характар прыдатка (звычайна прыдатак — у канцы сказа), ставіцца працяжнік:

3 ініцыятывы і фундацыі Еўфрасінні была пабудавана царква Спаса—унікальны помнік мураванага дойлідства Беларусі.

Практыкаванне 37. Спішыце сказы, падкрэсліце прыдаткі, пастаўце, дзе трэба, знакі прыпынку.

1. Тэатр імя Якуба Коласа знаходзіцца ў горадзе Віцебску. 2. Выдатны паэт і крытык Максім Багдановіч вылучаўся глыбокай і шырокай адукацыяй тонкім разуменнем паэзіі. 3. З-за ўзгорка выплыў хутарок сядзіба дробнага арандатара. 4. Тым часам Толя знайшоў Івана Іванавіча млынара і перадаў яму дзедаву просьбу. 5. Былы марак ён добра ведаў марскія звычаі. 6. Дарослыя з зайздрасцю пазіралі з берага на нас хлапчукоў але ўзысці на лёд не адважваліся. 7. Сённяшняму чытачу Брыль вядомы як майстар лірыка-філасофскіх мініяцюр. 8. Яны прывіталіся як добрыя сябры. 9. На пасяджэнні я выступаў як сведка.

21.4 Акалічнасці

Акалічнасцю называецца даданы член сказа са значэннем якаснай характарыстыкі дзеяння, спосабу дзеяння і умоў, якія суправаджаюць дзеянне.

У ролі акалічнасці выступаюць прыслоўі і дзеепрыслоўі, назоўнікі ва ўскосных склонах, лічэбнікі або спалучэнні лічэбніка з назоўнікам, неазначальная форма дзеяслова. Напрыклад: Начамі павяваў здаровы і прыемны халадок. Ян ішоў дахаты не спяшаючыся. Каця ўздрыгнула ад нечаканасці. Мы адышліся досыць далёка ад чыгункі і спыніліся раніцай на ўзлеску адпачыць.

Акалічнасці звычайна адносяцца да асабовых форм дзеяслова, радзей — да назоўнікаў, прыметнікаў, дзеепрыметнікаў, прыслоўяў, дзеепрыслоўяў.

Акалічнасці падзяляюцца на некалькі разрадаў: месца, часу, прычыны, мэты, спосабу дзеяння, меры і ступені, умовы.

Акалічнасць месца абазначае месца дзеяння, напрамак, шлях руху і адказвае на пытанні дзе? куды? адкуль? дакуль? Выражаюцца прыслоўямі месца, назоўнікамі ў формах ускосных склонаў з прыназоўнікам і без прыназоўніка, устойлівымі зваротамі: Тут, у лясніцтве Лімень, берагі цвёрдыя, і бабры робяць у іх норы, наверх нацягваюць галлё, бярвенні.

Акалічнасць часу абазначае час дзеяння і адказвае на пытанні калі? з якога часу? да якога часу? за які час? У ролі акалічнасцей часу выступаюць прыслоўі часу, назоўнікі ў форме ўскосных склонаў і ўстойлівыя звароты: Днём яшчэ было цёпла, а пад вечар апусцелая, няласкавая зямля стыла на холадзе.

Акалічнасць прычыны раскрывае прычыну ўзнікнення дзеяння і адказвае на пытанні чаму? з якой прычыны? Выражаецца прыслоўямі прычыны, ускоснымі склонамі назоўніка, словазлучэннямі: Знячэўку Базыль так перапалохаўся, што ўвесь задрыжаў і падскочыў.

Акалічнасць мэты абазначае мэту дзеяння і адказвае на пытанні дзеля чаго? з якой мэтай? Прыслоўі мэты, ускосныя склоны назоўнікаў, інфінітыў і устойлівыя звароты ўжываюцца для выражэння акалічнасці мэты: У Белавежскай пушчы зроблены вялікія і маляўнічыя штучныя азёры для звярыных вадапояў.

Акалічнасць спосабу дзеяння абазначае спосаб дзеяння і адказвае на пытанні як? якім чынам? У ролі іх выступаюць якасныя прыслоўі, назоўнікі ва ўскосных склонах, дзеепрыслоўі і ўстойлівыя звароты: Сонца прыгравала з кожным днём усе мацней і мацней; Востра пахла горкай лазой і талым снегам .

Акалічнасці меры і ступені абазначаюць меру і ступень праяўлення дзеяння ці прыметы і адказваюць на пытанні колькі? як многа? у якой ступені? Такія акалічнасці выражаюцца спалучэннем колькасных і якасных прыслоўяў, назоўнікамі ў формах ускосных склонаў з прыназоўнікамі і без іх, колькасна-іменнымі словазлучэннямі: Не пабаяўся прайсці пяхотам цэлых сто вёрст, каб паступіць на рабфак.

25.7 Адасабленне акалічнасцей

Выражаюцца

1. Дзеепрыслоўнымі зваротамі:

Вуліца змоўкла, слухаючы гул у небе.

2. Адзіночнымі дзеепрыслоўямі:

Усміхнуўшыся, Валя падала руку.

3. Спалучэннямі назоўнікаў з прыназоўнікамі:

Дзякуючы сястры, я здолеў закончыць ВНУ.

Адасабляюцца

1.  Калі выражаны дзеепрыслоўнымі зваротамі (незалежна ад месца):

Антон узмахнуў рукамі і, лёгка наступіўшы на прытуплены канец бервяна, апынуўся на тым баку.

2.  Адзіночнымі дзеепрыслоўямі са значэннем дадатковага дзеяння або стану (акрамя спосабу дзеяння):

Развітаўшыся, Ніна хуценька выбегла за весніцы і пакрочыла дадому.

3.  Дзеепрыслоўі і дзеепрыслоўныя звароты, перад якімі стаяць словы, як, нібы, быццам:

Вёска прыціхла, як бы патануўшы ў цемры.

Пятро падышоў да Сашы і, ўбачыўшы яе нерашучасць, прытуліў да сябе.

4.  Калі выражаны назоўнікамі з прыназоўнікамі нягледзячы на, дзякуючы, якія стаяць перад выказнікамі:

Нягледзячы на моцную завіруху, мы вырашылі паслаць наперад разведку і не памыліліся: наперадзе была нямецкая засада.

5.  Калі выражаны назоўнікамі з прыназоўнікамі паводле, насуперак, у адпаведнасці з, згодна з, з прычыны:

З прычыны занятасці, я так і не наведаў хворага Міхала, аб чым заўсёды шкадаваў.

6.  Калі акалічнасці ўдакладняльныя (канкрэтызуюць, удакладняюць сэнс папярэдняй акалічнасці):

На узгорку, побач з хатай, расце высокі дуб.

Памятайце:

·  часціцы (нават, амаль), якія стаяць перад дзеепрыслоўным зваротам, уключаюцца ў яго склад: Вера прайшла міма, нават не паглядзеўшы ў яго бок.

·  не адасабляюцца акалічнасці, цесна звязаныя па сэнсе з выказнікам: Пятро стаяў не варушачыся і пазіраў на Кідалу.

·  калі выражаны фразеалагізмамі: Хлопцы спалі як пшаніцу прадаўшы.

·  калі адзіночнае дзеепрыслоўе стаіць пасля прыслоўя і ўтварае адзін рад аднародных членаў: Імкліва і булькаючы бегла крыніца.

Практыкаванне 39. Спішыце сказы, падкрэсліце акалічнасці, пастаўце, дзе трэба, знакі прыпынку.

1. Нерухома стаяў густы лес шчыльна прытуліўшы верхавіны да верхавін. 2. Спяваючы маці не зводзіла вачэй з кроснаў. 3. Раман стоячы весела пасмейваўся. 4. Нават і зараз нягледзячы на свае восемдзесят год дзед Мікіта любога маладога за пояс заткне. 5. Ён не мог сядзець склаўшы рукі. 6. Спачатку яны ішлі прыгнуўшыся потым папаўзлі. 7. Не сціхаючы грымеў гром. 8. Янка доўга стаяў у двары разглядаючы ўсё і разважаючы. 9. Алік без запінкі ні разу нават не збіўшыся даказаў абедзве тэарэмы. 10. З мора паляцела вялікая хваля і ударыўшыся аб каменне рынула на яго безліччу пырскаў. 11. Самазвал ірвануўся ўперад але праехаўшы некалькі метраў засеў у непралазнай гразі. 12. На полі недалёка ад вёскі працавалі людзі. 13. Каля клуба на пляцоўцы моладзь гуляла ў мяч.

§ 22. Аднародныя члены сказа

Два ці больш члены сказа, якія выконваюць аднолькавую сінтаксічную функцыю, адносяцца да аднаго і таго ж слова або словазлучэння і характарызуюцца інтанацыяй пералічэння, называюцца аднароднымі.

Аднароднымі ў сказе могуць быць дзейнік, выказнік, дапаўненні, азначэнні і акалічнасці. Напрыклад: Прыемна глядзець на новыя, вялікія, чыстыя, адна ў адну, добра дагледжаныя хаты сяла .

Аднародныя і неаднародныя азначэнні

Азначэнні бываюць аднародныя і неаднародныя.

I. Азначэнні аднародныя, калі абазначаюць:

а) адметныя прыметы прадметаў;

б) розныя прыметы аднаго і таго прадмета, характа-
рызуючы яго з аднаго якога-небудзь боку (знешні выгляд, якасць, форма і інш.). Напрыклад: Свечкі разлівалі мяккае, спакойнае святло.

Аднароднымі звычайна з'яўляюцца адзіночнае азначэнне і наступнае за ім азначэнне, выражанае дзеепрыметным словазлучэннем. Напрыклад: Бабровая хатка пакрыта новымі, зрэзанымі нядаўна палкамі.

Азначэнні аднародныя, калі ўтвараюць сэнсавую градацыю (кожнае наступнае азначэнне ўзмацняе выражаную ім прымету), напрыклад: Лёгкія, іскрыстыя, празрыста-ажурныя песенныя збудаванні ўзнікаюць адно за адным, чаруюць музыкай, разлівам пачуцця, некранутай чысцінёй у вершах Купалы «Песня», «Бой», «А зязюлька кукавала...»

Як правіла, аднароднымі з’яўляюцца дапасаваныя азначэнні, якія стаяць пасля азначаемага слова, напрыклад: Я. Купала па характары таленту — паэт маштабнага мыслення, струны яго душы найбольш чула адгукваліся на ўсё вялікае, значнае, яркае, выключнае ў жыцці.

II. Азначэнні неаднародныя, калі характарызуюць прадмет з розных бакоў, напрыклад: Вось з-за дрэмлючага лазняку выглянула вялізнае чырвонае сонца — памер і колер і г. д.

Неаднароднымі трэба лічыць два азначэнні, з якіх першае адносіцца не непасрэдна да назоўніка, а да спалучэння назоўніка з папярэднім азначэннем, напрыклад: Знойдзеш на лузе і шэранькія шышачкі зязюлек, якія перамяшаліся з цёмна-сіняй дзікай цыбулькай.

22.1 Знакі прыпынку пры аднародных членах сказа

Коска не ставіцца

1.  Калі адзіночны спалучальны ці размеркавальны злучнік звязвае два аднародныя члены сказа:

Дзед Астап і Міколка мнагазначна пераглянуліся.

2.  Перад паўторным і, які звязвае розныя рады аднародных членаў:

Было ўсё слаўна: дом і блізкі флігель, прыгожыя і стройныя ліпы, што паўколам падступалі да ставаў.

3.  Калі аднародныя члены звязаны рознымі злучнікамі:

Цэлы дзень каля грушы спыняліся ці ішлі або ехалі людзі.

4.  Перад першым пералічальным злучнікам:

У начной цішыні не было чуваць ні смеху, ні песняў, ні гаворкі.

5.  Паміж неаднароднымі азначэннямі:

У парадзелым сівым тумане Ігнат убачыў групу людзей.

6.  Паміж аднароднымі членамі, аб'яднанымі ў пары (але не паміж самімі парамі):

У садзе раскашавалі белым колерам слівы і вішні, чарэшні і маладзенькія яблынькі.

Коска ставіцца

1.  Калі аднародныя члены звязаны бяззлучнікавай сувяззю:

Лес маўчыць глуха, знямела, зацята.

2.  Калі аднародныя члены звязаны адзіночнымі супраціўнымі злучнікамі: а, але, ды (але), аднак, затое:

Свеціць сонца зімою, а не грэе.

3.  Калі аднародныя члены звязаны паўторнымі спалучальнымі ці размеркавальнымі злучнікамі:

То разбяжыцца, то пухам засцелецца хітрая мяцеліца.

4.  Калі злучнік і паўтараецца, але звязвае не ўсе, а толькі частку аднародных членаў сказа:

Пажаўцелі палі, і лясы за ракою, і сады.

5.  Перад другой часткай парнага злучніка: як — так і, не толькі — але і, хоць і — але:

Хоцъ і стомлены быў Міхась, але, сабраўшыся, пайшоў на вячоркі.

6.  Паміж парамі аднародных членаў, звязанымі спалучальным злучнікам і:

Мір — гэта радасць і шчасце, мір і спакой на зямлі.

7.  Калі адзіночныя злучнікі і, ды, ды і маюць далучальнае значэнне (і пры гэтым):

Вясна, лета, восень, ды і зіма цесна звязаны з земляробчым каляндаром, з працоўнымі клопатамі селяніна.

Практыкаванне 35. Спішыце сказы, падкрэсліце аднародныя члены і пастаўце знакі прыпынку.

1. На дварэ сонца мароз і вецер. 2. Ён стаў пчаляром і садаводам і агароднікам. 3. Жыццё было для нас радасцю а не цяжарам. 4. Касцы ідуць то грамадою то шнурам цягнуць чарадою то паасобку то па пары. 5. Я малым хлапчуком палюбіў нашы пушчы і нівы і блакітныя рэкі і мора зялёных лугоў. 6. Сёмка быў сярэдняга росту шырокі ў плячах прысадзісты. 7. У думках і марах раблю свой абход на поўнач і поўдзень на захад і ўсход. 8. Песня і казка ходзяць у пары сеюць па свеце дзівы і чары. 9. Ні дзед Талаш ні Мартын Рыль не дагаворвалі сваіх думак да канца але разумелі адзін другога вельмі добра.

§ 23. Абагульняльныя словы

Абазначаюць родавае паняцце пры аднародных членах і выконваюць аднолькавую з імі сінтаксічную функцыю.

У якасці абагульняльных слоў ужываюцца:

1) азначальныя займеннікі:

 кожны, увесь (усе, усё), усякі

2) адмоўныя займеннікі:

 ніхто, нішто

3) прыслоўі:

ніколі, нідзе, заўсёды, усюды

4)      назоўнікі і дзеясловы.

23.1 Знакі прыпынку пры абагульняльных словах

1.  Пасля абагульняльнага слова ставіцца двукроп'е:

 Усё злівалася з гарызонтам: дрэвы, стагі, будынкі.

2.  Пасля аднародных членаў сказа перад абагульняльным словам ставіцца працяжнік:

 Будынак, парк і агароджа — было ўсё слаўна і прыгожа.

3.  Калі аднародныя члены стаяць у сярэдзіне сказа, то пасля абагульняльнага слова ставіцца двукроп'е, а пасля аднародных членаў — працяжнік:

Усё разам: і хаты, і поле, і дарога — чарнела ад асенняй імглы і туману.

Практыкаванне 37. Спішыце, падкрэсліце абагульняльныя словы пры аднародных членах сказа і пастаўце патрэбныя знакі прыпынку.

1. Бывала, нідзе не пачуеш аніякага голасу ні дома ні на вуліцы. 2. Ад спёкі застыла ўсё і далёкі сіні лес і поле і хаты і самі людзі…3. У хаце не было нікога ні старых ні малых. 4. Поле і будынкі усё пакрыта снегам. 5. Люба ўзялася за работу набрала бярэмя дроў унесла ў хату і стала класці ў печ. 6. Дзяцінства маладосць юнацтва сілы словам, усё аддавалася зямлі. 7. Пайсці ў грыбы ці ў тую рыбу або паехаць на сядзібу ці ў млын малоць на хлеб збажынку усё гэта вабіла хлапчынку. 8. Усюды на чыгунцы у дэпо на электрастанцыі працуюць нашы людзі. 9. Усё сена жыта ячмені і аўсы звезена ў гумны.

§ 24. Параўнальны зварот

Словы, словазлучэнні, якія шляхам параўнання раскрываюць і ўдакладняюць змест пэўнага члена сказа або ўсяго выказвання.

Служаць для дакладнай характарыстыкі прадметаў і з’яў навакольнага свету.

Паводле будовы:

1)  з аднаго слова: як люстра

2)  са спалучэнняў слоў: нібы прыгожай чысцюткай хусцінкай

Параўнальны зварот са злучнікам як на пісьме выдзяляецца коскамі:

1.  Калі злучнік адносіцца да ўказальных слоў так (гэтак), такі (гэтакі), той (тая):

Нідзе так звонка не чуваць спеў жаваранка, як у полі.

2.  Калі параўнальныя звароты маюць выразнае параўнальнае значэнне, хоць і не адносяцца да ўказальных слоў:

Праўда чыстая, як дзіцячыя вочы.

3.  Перад як у спалучэннях не хто іншы, як; не што іншае, як:

Гэта быў не хто іншы, як Паўлюкоў Міхась.

Не што іное, як золата, прывяло Шрэдэра ў далёкую беларускую вёску.

Коска не ставіцца

1.  Калі параўнальны зварот уваходзіць у склад выказніка:

 Вочы як дзве чарэшні ў дождж.

2.  Калі параўнальны зварот – фразеалагізм:

 Той славы з макавае зерне.

3.  У зваротах са злучнікам як у значэнні “у якасці”:

 Мікалая Пятровіча запрасілі на кансіліум як урача, які лячыў хворую.

4.  У зваротах, абедзве часткі якіх выражаюцца аднолькавым словам:

 Зіма як зіма. Мяцеліца як мяцеліца.

5.  Калі злучнікі як, нібы, быццам выконваюць ролю часціц з рознымі эмацыянальна-экспрэсіўнымі адносінамі:

 Нібы ў зачараваным сне плыве Прыпяць.

Параўнальныя звароты, якія перайшлі ў разрад фразеалагізмаў

Практыкаванне 40. Спішыце. Знайдзіце параўнальные звароты і пастаўце, дзе трэба, знакі прыпынку.

1. Расой як жэмчугам акроплены мурог. 2. Бор стаіць задумленны як сівы дзед. 3. Быццам кроў журавіны чырванеюць між лозаў. 4. Круглы нібы шар выплываў з-за лесу месяц. 5. З боку вербачкі крывыя бы кабецінкі старыя нуднай кучкаю стаяць. 6. Снег пад нагамі скрыпіць што жывы. 7. На чале брыгады стаяў не хто іншы як муляр Лапко. 8. Ластаўка як і ўсе птушкі радуецца сонцу і цёпламу дню. 9. Яны адчувалі сябе амаль як дарослыя людзі. 10. Сонца прыгравала зусім як летам. 11. Між дзяцей дачку са школы як прыемна сустракаць! 12. Дождж паліў як з вядра. 13. Хата была як цацка. 14. Абоз расцягнуўся больш як на вярсту. 15. Хлапчукоў як ветрам здзьмуло. 16. Лапко прыглядаўся да работы як гаспадар. 17. Цыбулька гаварыў як найлепшы прамоўца.

§ 25. Зваротак

Слова або спалучэнне слоў, якія называюць асобу ці прадмет, да якіх звяртаюцца ў размове.

У залежнасці ад будовы звароткі бываюць:

1. Неразвітыя (адзіночныя).

2. Развітыя (выражаны словазлучэннямі).

У мастацкіх творах зваротак – у аснове мастацкага прыёму ўвасаблення – зварот да прадметаў, з’яў рэчаіснасці.

У мастацкіх творах зваротак можа быць выражаны назоўнікам у форме клічнага склону:

дружа, куме, голубе, княжа, сябра, браце

Зваротак членам сказа не з’яўляецца, але не можа існаваць без сэнсавай сувязі (пры дапамозе інтанацыі) з канкрэтным словам або сказам.

Зваротак можа знаходзіцца:

у межах сказа (выдзяляецца коскамі)

па-за межамі сказа (клічная інтанацыя, ад сказа аддзяляецца клічнікам):

Эх, луг шырокі! Як жывы ты, праменнем сонейка заліты, увесь час стаіш перад вачыма.

Коска ставіцца

У пачатку сказа (інтанацыя няклічная):

Зіма, колькі чысціні ў тваёй прыгажосці!

У сярэдзіне сказа (інтанацыя няклічная):

Углядайся, мой сыне, пільней углядайся ў святыя абрысы бацькоўскай зямлі.

У канцы сказа (інтанацыя аслаблена):

“Вельмі ты знаеш етыя законы, грамацей”, –- стаяў і пырскаў слінаю стары.

Калі перад звароткам стаіць выклічнік і займеннік ты або вы, то коска ставіцца пасля займенніка:

Эх ты, жыццё, жыццё людское! Няма табе, няма спакою!

Калі аднародныя і развітыя звароткі стаяць у сярэдзіне сказа і разрываюцца членамі сказа, то кожная частка зваротка выдзяляецца коскамі:

Ой ты, мая рыбка, спі, залатая!

Часціца о ад зваротка не аддзяляецца коскай:

О край родны, край прыгожы! Мілы кут маіх дзядоў!

Памятайце: зваротак трэба адрозніваць ад вакатыўных сказаў (закончанае выказванне з асобай інтанацыяй – радасць, абурэнне, гнеў, дакор):

“Панас!” – вырваўся немы крык з грудзей старога…

Практыкаванне 41. Спішыце сказы. Знайдзіце звароткі і выдзеліце іх знакамі прыпынку.

1. Ляці ж наша песня ад вёскі да вёскі. 2. Дзень добры юная вясна! 3. Ноч не шумі ты асокамі ціхім усплескам балот. 4. Пралятайце гады залатымі агнямі! 5. Чаго ж ты каліна сёння так нявесела? Дзень добры вам лясы і гоні!. 7. Ну голубе бывай здаровы і шчаслівы. 8. О Радзіма табою напоўнена сэрца да краю. 9. Лес аб чым шумяць вяршыны?

Практыкаванне 42. Складзіце сказы, у якіх прыведзеныя словы ўжываліся б у ролі звароткаў. Пастаўце патрэбныя знакі прыпынку.

Сталіца, дарагія сябры, беларуская зямля, рэкі і азёры, край наш любімы.

§ 26. Пабочныя канструкцыі

Словы, спалучэнні слоў, сказы, якія не з’яўляюцца членамі сказа, граматычна не звязаны з членамі сказа.

Выражаюць адносіны гаворачай асобы да выказанай думкі ці да спосабу яе выражэння.

Звязаны з усім сказам і ўключаюцца ў сказы з дапамогай інтанацыі пабочнасці (тэмп паскораны, тон паніжаны, аслабленне націску).

У якасці пабочных канструкцый ужываюцца:

мадальныя словы:

мабыць, магчыма, бязумоўна, бясспрэчна, мусіць, напэўна, вядома…

назоўнікі без і з прыназоўнікамі:

праўда, словам, на шчасце, на думку, на бяду, па праўдзе…

займеннікі з прыназоўнікамі:

між іншым, між намі, апрача таго, акрамя таго …

субстантываваныя прыметнікі:

галоўнае, самае галоўнае, самае большае, самае горшае…

прыслоўі:

па-вашаму, па-мойму, па-першае, па-другое…

дзеяслоўныя формы:

думаецца, дапусцім, разумееш, ведаеш..

словазлучэнні:

інакш кажучы, адным словам, калі ласка, з аднаго боку, разам з тым, чаго добрага…

Паводле значэння выражаюць

розную ступень верагоднасці выказанай думкі:

1)  няўпэўненасць: трэба думаць, мабыць, магчыма, відаць, можа, здаецца…

2)  упэўненасць: бясспрэчна, безумоўна, вядома, сапраўды, зразумела…

спосаб выражэння думкі, адносіны да стылю паведамлення: адным словам, інакш кажучы, карацей кажучы, па сутнасці…

эмацыянальную ацэнку выказвання (радасць, задавальненне, захапленне, гонар, здзіўленне, засмучэнне, шкадаванне): на радасць, на шчасце, на жаль, на бяду, як на дзіва, як на злосць…

крыніцу паведамлення: на маю думку, як кажуць, паводле атрыманых звестак, па-вашаму, з пункту гледжання…

лагічную ацэнку, вынік, парадак думак, паслядоўнасць выказвання: значыць, такім чынам, між іншым, з аднаго боку, з другога боку, перш-наперш, у першую чаргу, нарэшце…

зварот да каго-небудзь з мэтай пэўнай ацэнкі, рэакцыі на паведамленне: ведаеце, бачыце, разумееце, ці паверыце, калі ласка, прабачце…

Памятайце:

·  пабочныя канструкцыі выдзяляюцца коскамі

·  пабочныя сказы трэба адрозніваць ад пабочных слоў і спалучэнняў

·  спосаб выражэння пабочных сказаў:

а) двухсастаўныя асабовыя

б) аднасастаўныя няпэўна-асабовыя

в) аднасастаўныя безасабовыя

·  пры чытанні пабочных сказаў захоўваецца хуткі тэмп, вялікія паўзы, нізкі тон голасу:

З гутаркі высвятляецца, што дзядзьку Вінцуку, так завуць пастуха, шэсцьдзесят чатыры гады.

Практыкаванне 43. Знайдзіце пабочныя і ўстаўныя словы, словазлучэнні і сказы, выдзеліце іх знакамі прыпынку.

1. Відаць сягоння будзе дождж. 2. Адным словам выгляд у нас быў сапраўдных паляўнічых. 3. Саша на думку Лялькевіча паводзіла сябе дзіўна. 4. У рэчцы калі я не памыляюся водзяцца ракі. 5. Людзі слухалі ўважліва баючыся відаць прапусціць хоць адно слова. 6. Андрэй прачнуўшыся як след нарэшце хутка збіраецца на работу. 7. Жыў дзед мой ходзяць чуткі каля дняпроўскай плыні. 8. Каля Нёмана а ён тут быў зусім недалёка пачулася песня. 9. Бараноўскія тры хлопцы як дубы былі дома.

Практыкаванне 44. Складзіце сказы, у якіх прыведзеныя словы ўжываліся б ў ролі пабочных. Пастаўце патрэбныя знакі прыпынку.

Аднак, зразумела, прабачце, калі ласка, галоўным чынам, як гаворыцца, бясспрэчна, трэба думаць.

§ 27. Складаны сказ

Сказ, у якім дзве і больш прэдыкатыўных частак аб’яднаны ў адно граматычнае, сэнсавае і інтанацыйнае цэлае.

Часткі складанага сказа:

1)  не маюць сэнсавай і інтанацыйнай завершанасці

2)  звязаны паміж сабой і ўзаемна дапаўняюць адна другую

Часткі складанага сказа звязваюцца пры дапамозе:

1)  злучальных злучнікаў (складаназлучаныя)

2)  падпарадкавальных злучнікаў (складаназалежныя)

3)  інтанацыі (бяззлучнікавыя складаныя сказы)

Паводле сродкаў сувязі складаныя сказы падзяляюцца

Злучнікавыя (складаназлучаныя):

Або ён не ведае аб арышце Панаса, або штось тоіцца ў яго думках.

(складаназалежныя):

Пеця ведаў, што Мікалай не будзе патураць яму.

Бяззлучнікавыя (бяззлучнікавыя складаныя сказы):

Запяеш па душы, дасі ўцехі гасцям – поўны гуслі насыплю рукатаў.

Камбінаваныя (складаныя сказы з рознымі відамі сувязі):

Незнаёмаму з тутэйшымі балотамі чалавеку небяспечна забірацца ў гэтыя нетры: зойдзеш, ашаломішся, заблудзіш і не патрапіш выбрацца, бо, апроч густых чаротаў ды неба над галавою, нічога не ўбачыш.

27.1 Складаназлучаны сказ

Граматычна раўнапраўныя часткі звязаны пры дапамозе злучальных злучнікаў:

1)  спалучальных: і, ды (і), ні-ні

2)  супраціўных: а, але, аднак, затое, ды (але)

3)  размеркавальных: ці, ці – ці, або, або – або, то – то

4)  далучальных: ды і, а то, і то

Памятайце:

·  у сэнсавых адносінах часткі могуць быць адносна самастойныя або ўзаемаабумоўленыя (адносна самастойныя часткі можна пераставіць месцамі)

·  першая частка больш самастойная, наступныя залежаць ад папярэдняй

·  агульныя члены сказа знаходзяцца ў першай частцы

·  злучальныя злучнікі з’яўляюцца сродкам выражэння сэнсавых адносін паміж часткамі:

а) складаназлучаныя сказы са спалучальнымі злучнікамі

б) складаназлучаныя сказы з супраціўнымі злучнікамі

в) складаназлучаныя сказы з размеркавальнымі злучнікамі

г) складаназлучаныя сказы з далучальнымі злучнікамі

27.2 Знакі прыпынку ў складаназлучаных сказах

Коска ставіцца

1.  Калі часткі звязаны спалучальнымі злучнікамі і, ды (і):

Прыпякае сонца, ды вее лагодны ветрык.

2.  Калі часткі звязаны супраціўнымі злучнікамі а, але, ды (але), зато, аднак:

Было хмарна, але дажду не было.

3.  Калі часткі звязаны размеркавальнымі злучнікамі ці, або, ці –ці, або – або, не то – не то, ці то – ці то:

То нямеюць нівы ў полі, то дрыжыць пяшчотна гай.

4.  Калі далучальная частка звязана злучнікамі ды і, ды і то, а іменна:

Гара невысокая, ды і то з яе цяжка з’ехаць.

Працяжнік ставіцца

Калі другая частка паказвае вынік, хуткую змену падзей або рэзкае супрацьпастаўленне:

Раздаўся зычны гук – і сухая галінка разляцелася на кавалкі.

Гукну ў прастор – і грозна адзавецца шалёны гром праз хіжыя вякі.

Коска не ставіцца

Калі часткі маюць агульны даданы член сказа, часціцу, пабочнае слова: Відаць, маўчала возера ў тумане ды вербы плакалі ў цішы.

Калі часткі складаназлучанага сказа выражаны пытальнымі, пабуджальнымі ці клічнымі сказамі: Куды ж ісці і што рабіць?

Калі часткі выражаны аднасастаўнымі неразвітымі сказамі: Вечарэе і пахне кветкамі.

Памятайце:

·  коска ставіцца, калі пры выказніках кожнай часткі ёсць аднолькавы член сказа:

Пры пыльнай дарозе шумяць палыны, і вясёлыя плачуць наводдаль каліны.

Кропка з коскай ставіцца

Калі часткі складаназлучанага сказа развітыя, маюць свае знакі прыпынку, вызначаюцца самастойнасцю:

Рыбак быў дзядзька, наш Антоні, як і работнік, адмысловы; а Уладзік пасвіў дзесь каровы, травіў чужыя сенажаці; а дома з дзецьмі была маці.

Практыкаванне 45. Растлумачце пастаноўку знакаў прыпынку паміж прэдыкатыўнымі часткамі складаназлучаных сказаў.

1. Па-ранейшаму звіняць ручайкі, і гэты звон у палявой цішыні асабліва меладычны. 2. На дварэ ішоў дождж, і таму хлопцы засталіся дома. 3. Жанкі жалі сярпамі жыта, а мужчыны дакошвалі куп’істую сенажаць. 4. Ці то ішлі на працу сяляне, ці пастушкі дзе гналі кароў на пашу, ці мо рухаўся паблізу які вайсковы атрад.

Практыкаванне 46. Утварыце складаназлучаныя сказы, ужываючы наступныя злучнікі: і, ды, а, але, ж (жа), аднак, толькі, затое, ці, або, то – то, ці то – ці то, не то – не то, ды і, і то, ды і то. Пастаўце патрэбныя знакі прыпынку.

Практыкаванне 47. Вызначце тып складаназлучаных сказаў і, дзе трэба, пастаўце знакі прыпынку паміж іх часткамі.

1. За вокнамі шумяць у садзе слівы і месяц стаў над стрэхамі сяла. 2. Разрэдзіліся хмары і дзе-нідзе бліснулі зоры. 3. I хістаецца асока і шуміць высокі бор а ў душы не замаўкае струн вясёлых перабор. 4. Над вуліцай звесілі голле дубы купчастыя клёны і вязы а елкі да неба паднялі чубы... 5. Сонца схавалася за гару а цень ад яе закрыў усё мястэчка але дзень ніяк не хацеў саступаць месца вечару і неба доўга заставалася ясным і светлым. 6. Ён ідзе а мрок гушчае ноч становіцца чарней песню ў лозах зачынае над рачулкай салавей а ў трушчобе за рачулкай свішча жудасна пугач і нясецца рэха гулка бы дзяціны смех і плач. 7. Пазірае ноч у вокны мутным вокам мжы ды ўсё булькаюць маркотна кроплі ў капяжы.

§ 28. Складаназалежны сказ

Складаныя сказы, у якіх часткі звязаны падпарадкавальнай сувяззю.

Часткі складаназалежнага сказа:

1)  нераўнапраўныя (адна паясняе другую і падпарадкоўваецца ёй)

2)  галоўная частка сінтаксічна незалежная

3)  даданая частка залежная ад галоўнай

4)  не маюць інтанацыі завершанасці

5)  існуюць толькі ў складзе складаназалежнага сказа

Даданая частка паясняе і адносіцца да:

1)  якога-небудзь слова ў галоўнай: Пахне раніца поўднем, які ўслед за ёю наступае.

2)  усёй галоўнай часткі: Раскрываюцца краскі начныя, як выпадуць росы.

3)  указальных слоў той, такі, столькі, так, тады (самая цесная сувязь даданай часткі з галоўнай): Таварыш той, хто дапаможа заўсёды ў бядзе.

28.1 Знакі прыпынку ў складаназалежным сказе

Пытальнік:

Ставіцца ў канцы складаназалежнага сказа, калі пытанне выражана ў галоўнай частцы:

Вы не падкажаце, як даехаць да чыгуначнага вакзала?

Не ставіцца, калі пытанне выражана ў даданай дапаўняльнай частцы:

Часта пытаю ў сябе, чаму гэту мову ўзяў з сабою, чаму гэту песню панёс з сабою, чаму гэты вечар жыве ўва мне, і ў крывінцы маёй, і ў расе.

Коска ставіцца

пры збегу злучнікаў перад даданай часткай:

1)  што, калі; што, каб; бо, калі

2)  і, калі; а, калі; і, пакуль, але калі

калі ў другой частцы няма слоў то, дык:

Міхась часта заўважаў што, калі Аленка ўсміхаецца, на яе шчоках з’яўляюцца сімпатычныя ямачкі.

Коска не ставіцца

калі ёсць словы то, дык:

Зіма падкралася непрыкметна, і калі раніцай выйшлі на вуліцу то ўбачылі, што дворышча ўсыпана чысцюткім снегам.

Коска ставіцца

калі аддзяляе даданыя часткі складаназалежнага сказа ад галоўнай:

Трывожна, хоць цішыня.

калі даданая стаіць у сярэдзіне галоўнай часткі:

Першыя дні, пасля таго як немцы занялі нашы Падлюбічы, на ўсходзе за лесам яшчэ грымела.

перад часціцамі нават, толькі, асабліва, калі яны стаяць перад злучнікам або злучальным словам:

Тут зусім ціха, асабліва калі сцямнее.

калі перад злучнікамі ці злучальным словам стаіць прыназоўнік з назоўнікам, то коска ставіцца перад прыназоўнікам:

Пацягнуліся нудныя пякучыя словы малітвы, у вымове якой нібы захавалася сусветнае гора.

калі даданая частка звязваецца з галоўнай пры дапамозе састаўных злучнікаў пасля таго як, да таго часу пакуль, для таго каб, ад таго што, таму што, па меры таго як, то коска ставіцца ў залежнасці ад зместу сказа і інтанацыі:

1)  або перад усім злучнікам;

2)  або перад другой яго часткай:

Пасля таго як зайшло сонца, над рэчкай паднімаецца малачаевы туман.

Міхасёвы хлопцы памірыліся пасля таго, як Ганна выбрала сярэдняга, Ігнася.

Коска не ставіцца:

калі даданыя часткі звязаны злучнікамі і, ці, або, то:

Я люблю пазіраць туды, дзе шумяць каласамі шырокія нівы або рассцілаюцца бясконцыя зялёныя лугі.

калі даданая частка суадносіцца з фразеалагізмам:

Міхась крычаў як з ланцуга сарваўся.

Пятро лаяўся на чым свет стаіць.

Працяжнік ставіцца:

даданая частка мае ўзмоцненую інтанацыю:

Як знішчым мы фашыстаў погань – зноў закрасуе родны край!

Дзе ступіць крок наш – шчасце ў вочы гляне, спеў зазвініць вясёлы, малады.

Двукроп’е ставіцца:

даданая паясняе, канкрэтызуе змест якога-небудзь слова ў галоўнай (можна ўставіць словы а іменна):

Доўгі час у галаве жыло адно: каб паверылі, каб не папікалі старастоўствам, бо не па сваёй волі ж гэта было – прымусілі.

Практыкаванне 48. Растлумачце пастаноўку знакаў прыпынку паміж прэдыкатыўнымі часткамі складаназалежных сказаў.

1. Той дарогай, што ішла паміж тарфяніку і роўна пастаўленых у адну лінію хат, вельмі шпарка ішоў чалавек. 2. Сонца такое, што не зірнеш на снег!.. 3. У падножжы лясных шатаў, дзе каліна расцвіла, легла пышна і багата тканка цені і святла. 4. Змоўклі ўсе вакол абшары, бо замыслілі штось хмары… 5. Шум стаіць над лясістай дуброваю, быццам рада аб нечым ідзе… 6. Ураджайным будзе лета, калі снег аж да акон. 7. Я люблю часіну навальніцы, калі б’е пярун па ўсіх ладах і злуюцца ў хмарах бліскавіцы, кроплі асыпаючы на дах.

Практыкаванне 49. Пастаўце знакі прыпынку паміж галоўнай і даданай часткамі складаназалежных сказаў.

1. Весела звіняць ручайкі таму што прыйшла вясна. 2. Перад тым як пакінуць бераг Мірон Іванавіч уважліва агледзеў раку. 3. Дружба сапраўдная пачынаецца тады калі людзі як мае быць ведаюць адзін аднаго. 4. Для таго каб многа ведаць трэба настойліва вучыцца. 5. Дняпро разліваецца шырока-шырока так што зусім не відаць процілеглага берага. 6. Гаворка заўсёды пачынаецца не для таго каб нічога не сказаць. 7. Завея круціла ўжо так што за які дзесятак метраў цяжка было заўважыць чалавека.

Практыкаванне 50. Утварыце складаназалежныя сказы, ужываючы наступныя злучнікі і злучальныя словы: што, каторы, дзе, калі, як, быццам, куды, хто, які, чый, нібы, каб, тады, як, калі – то, чым – тым, хоць – але. Пастаўце патрэбныя знакі прыпынку.

28.2 Знакі прыпынку ў складаным бяззлучнікавым сказе

Коска ставіцца, калі часткі складанага сказа маюць інтанацыю пералічэння і цесную сувязь паміж сабой: Веснавое сонца свяціла ярка, першыя жаваранкі ўжо заліваліся недзе ў вышыні, палі стракацелі белымі і чорнымі плямамі. У лузе носяцца пахі сунічныя, нізка голаву хіліць трава, ззяюць срэбрам люстэркі крынічныя.

Кропка з коскай ставіцца, калі часткі складанага сказа даволі развітыя, маюць свае знакі прыпынку: Ціха трапечуцца лісці зялёныя, з ветрыкам мову вядуць; вішні, узняўшыся белай каронаю, быццам дзяўчаты, цвітуць. Над рэчкай высокай сцяной стаяць стромкія хвоі, з лахматымі, белымі ад інею шапкамі; шырока развесілі сваё галлё волаты-дубы; блішчаць ледзянымі пацеркамі пышныя бярэзіны, сабраўшыся ў купку.

Пастаноўка двукроп'я і працяжніка залежыць ад адносін паміж часткамі складанага бяззлучнікавага сказа.

Двукроп’е

Працяжнік

Часам бывае цяжка вызначыць адносіны паміж часткамі складанага бяззлучнікавага сказа, яны "падыходзяць" адразу пад некалькі пунктаў правіла.

Калі пры напісанні дыктанта межы сказаў вызначаюцца даволі выразна і інтанацыя экзаменатара адпавядае пэўнаму знаку прыпынку, дакладнасць у пастаноўцы знакаў прыпынку амаль абавязковая. Абітурыент, які піша пераказ, па сутнасці, сам будуе сказы і, значыць, вызначае адносіны паміж імі; таму ў такіх выпадках пунктуацыйная варыянтнасць больш верагодна. Аднак трэба памятаць адно: любы знак прыпынку павінен тлумачыцца правіламі сучаснай пунктуацыі, інакш ён лічыцца памылковым.

Практыкаванне 51. Растлумачце пастаноўку знакаў прыпынку паміж прэдыкатыўнымі часткамі бяззлучнікавых складаных сказаў.

1. Кавалкамі чыстага неба сінеюць азёры, грознымі вартавымі стаяць вячыстыя дубы на лугах. 2. Свяціў месяц, блішчалі зоры. 3. Алесь не спіць – ён у трывозе. 4. Каса не косіць – каса брые. 5. У гэты дзень зямля спявала, калоссе морам зашумела, ясней і сонца нам заззяла, грамчэй і песня зазвінела. 6. Белыя хмаркі над намі гулялі, беглі ў няведамы край, чыстыя росы, як срэбра, блішчалі, гоманам поўніўся гай…

Практыкаванне 52. Спішыце бяззлучнікавыя складаныя сказы і пастаўце знакі прыпынку паміж іх прэдыкатыўнымі часткамі.

1. Сонца грэе прыпякае лёд на рэчцы затрашчаў. 2. Цярэшка глядзіць у акно дахі дамоў абтрушаны снегам. 3. Мне бачна Полацк не старэе ён маладзее з кожным днём. 4. Радасна і шумна шалясцяць асіны радасна і шумна шалясцяць дубы. 5. Цяперашняе жыццё не павінна спыняцца на адным месцы яно мусіць вярцецца віраваць бегчы наперад. 6. Высока зоры ружавеюць лятуць буслы пад шляхам Млечным з лагчыны цёплы вецер вее над пожняй ціхі летні вечар. 7. Кране рукой рабіны куст звон чуецца рабінавы кране яна каліны куст звон чуецца калінавы.

28.3 Знакі прыпынку ў складаным сказе з рознымі відамі сувязі (камбінаваным сказе)

У камбінаваных сказах знакі прыпынку ставяцца на аснове агульных правіл і залежаць ад тыпу сувязі і сэнсавых адносін паміж часткамі.

Прааналізуйце: Цяпер буслы лёталі па чарзе: адзін ляцеў на здабыткі, а другі аставаўся вартаваць гняздо, каб вецер не сарваў яго. Адны плацілі акуратна, другія цягнулі бог ведае колькі, і мы ніяк не маглі пазбавіцца ад даўжнікоў. Ніхто не мае права залазіць у чужую душу, асабліва калі не ўпэўнены, што яго словы будуць лекамі.

Коска не ставіцца паміж двума сказамі, звязанымі спалучальнымі злучнікамі, калі гэтыя сказы:

а) маюць адну (агульную) даданую частку: У яго так балела галава і гарэлі вочы, што сон не прыходзіў. Вяселле працягвалася і госці не разыходзіліся, бо было яшчэ рана;

б) адносяцца да агульнай часткі, звязанай з імі бяззлучнікавай сувяззю: Можна было падумаць: зямля варушыцца і моцна ўздыхае ад зімовага сну прырода. І не было на кажуху ні аднаго жывога месца – так застракацілі яго белыя і чорныя плямы і так патыкала яго іголка.

Пры збегу двух злучнікаў (злучальнага і падрадкавальнага) коска паміж імі ставіцца, калі далей няма другой часткі падпарадкавальнага злучніка (то, дык), і не ставіцца, калі яна ёсць. Параўнайце:

Практыкаванне 53. Растлумачце пастаноўку знакаў прыпынку паміж прэдыкатыўнымі часткамі складаных сказаў камбінаванай будовы.

1. Часам крылы ветрака круціліся, і мне здавалася, што ён махае рукамі, нібы некага кліча. 2. У хвойніку было ціха, толькі час ад часу крыкне варона, шарахнецца заяц. 3.Ужо ўзышоўшы на двор, Драздовіч заўважыў, што перамяніўся напрамак ветру, значыць, не мінуць навальніцы. 4. Цяпер зноў чуваць, як чахкае сякера: дзядзька цярэбіць на зваленым дрэве галлё…

Практыкаванне 54. Вызначце тып прэдыкатыўных частак у складаных сказах камбінаванай будовы і пастаўце патрэбныя знакі прыпынку.

1. Люблю той лес што над табою высока ўзняў свае камлі яго ж карэнні над вадою нібы вянок табе сплялі…2. Сцёпка ведае як называецца станцыя але яму трэба разгаварыцца з хлапчукамі каб дазнацца таго што цікавіла яго цяпер. 3. Высокія хвалі білі ў бераг усё часцей і часцей па ўсяму відаць было што хутка пачнецца шторм. 4. Там дзе праходзіць дарога скрыпяць калёсы чуваць людскія галасы. 5. Ужо хата новая гатова прыбраны трэскі ўжо і дровы над белым дахам як карона красуе комінак чырвоны прыветна вокны пазіраюць бы вас у госці запрашаюць ну добры выгляд хата мае…

§ 29. Простая мова

29.1 Знакі прыпынку ў сказах з простай мовай

Пастаноўка знакаў прыпынку ў сказах з простай мовай (далей – ПМ) залежыць ад месца слоў аўтара (перад простай мовай, пасля яе, у сярэдзіне), а таксама ад таго, выказаная простая мова ці нявыказаная.

Выказаная простая мова перадае словы, якія былі выказаны ўслых. У словах аўтара могуць быць дзеясловы са значэннем маўлення тыпу сказаў, прамовіў, выказаў думку і пад.

Нявыказаная простая мова перадае словы, што не былі выказаны, таму ў словах аўтара ўжываюцца дзеясловы са значэннем думкі тыпу падумаў, падумалася, успомнілася і пад. або словы напісаў, прачытаў.

У афармленні на пісьме выказанай і нявыказанай простай мовы шмат агульнага, аднак трэба памятаць: нявыказаная ПМ заўсёды бярэцца ў двукоссе, а выказаная пішацца найчасцей з абзаца, перад якім ставіцца працяжнік, і ў двукоссе не бярэцца. Пасля выказанай простай мовы новы сказ звычайна пішацца з чырвонага радка.

4. Калі ў словах аўтара ёсць два дзеясловы са значэннем маўлення, думкі і адзін з іх адносіцца да першай часткі, а другі – да наступнай, паказваючы на працяг простай мовы, то на пісьме такі сказ афармляецца наступным чынам:

– Ведаеш, мамачка, каго я прывяла? – весела сказала дачка і таемна прашаптала: Гэта той самы госць, якога мы калісьці ратавалі ад немцаў.

“П, – а і а: – П”,                               – П, – а і а: – П.

5. Калі ПМ знаходзіцца ў сярэдзіне слоў аўтара (яна называецца ўключанай простай мовай), то перад ёй ставіцца двукроп’е, а пасля яе – знак, абумоўлены структурай сказа: 1. Вось пішу: “Жывая, здаровая, хаджу на танцы”, а сама плачу ад сораму, што хлушу. 2. Кінуўшы на хаду: “Я да Андрэя”, хлопец амаль выбег з хаты. Калі ў канцы ўключанай простай мовы стаіць клічнік, пытальнік, шматкроп’е або на месцы разрыву ў аўтарскай мове адсутнічае коска, пасля ўключанай ПМ ставіцца працяжнік: 1. Васіль на хаду ўжо крыкнуў: “Уцякай!” – і пабег яшчэ шпарчэй. 2. Ляўчук крыкнуў: “Бяжым!” – і яны, прыгнуўшыся, што было сілы пабеглі назад да ўзлеску.

Звычайна афармляюцца як складаныя бяззлучнікавыя сказы, у якіх дакладна не ўказана, каму належыць простая мова: 1. Многія могуць паўтарыць: бяда і намучыць і навучыць. 2. Хораша як людзі сказалі: лье як з вядра. 3. Праўду кажуць: з кім павядзешся, ад таго і набярэшся.

Дапускаецца запісваць у двукоссе выказаную простую мову, якая была паўторана неаднойчы: 1. “Калі хочаш каму зрабіць зло, зрабі дабро”, - не раз гаварыў мой бацька. 2. “Што за дзяўчына! Што за натура!” – колькі разоў здзіўляўся малады настаўнік. 3. “Калі бог хоча пакараць чалавека, то адбірае ў яго розум”, – любіла паўтараць Алена Лявонаўна.

Практыкаванне 55. Прыведзеныя сказы зрабіце простай мовай, прыдумайце да іх словы аўтара і пастаўце патрэбныя знакі прыпынку.

1. Настойліва будзем вучыцца. 2. Хлопцы, пачакайце! Я таксама іду з вамі. 3. 3 Новым годам, таварышы!

29.2 Замена простай мовы ўскоснай. Няўласна-простая мова

Ускосная мова – гэта чужая мова, якая перададзена не ад імя асобы, якой яна належыць, а ад слоў аўтара. Параўнайце:

Як відаць з прыкладаў, канструкцыя з ускоснай мовай сінтаксічна ўтварае складаназалежны сказ, у якім галоўная частка – гэта словы аўтара (яны паказваюць, каму належыць выказванне), а даданая частка перадае змест чужой мовы.

Пры замене простай мовы ўскоснай трэба памятаць:

Звычайна не замяняецца ўскоснаю ПМ, у якой перадаюцца пераважна эмоцыі: 1. “Вось табе і маеш…” – пакрывіўся Прыстром.

Няўласна-простая мова – гэта форма передачы чужой мовы, калі аўтар падае “ўнутраную мову” персанажа, зліваючы яе са сваёй: 1. Ён стаяў і прыслухоўваўся, ці хаця ж дома яны. А то сама яна мо ў сваім тэатры, а дзеці зноў, можа, пайшлі дзе да суседзяў на тэлевізар. Спачатку не чутно было ніякага голасу. Потым ён пачуў смех.

Няўласна-простая мова блізкая да простай: у ёй захоўваюцца лексічная і сінтаксічныя асаблівасці чужога выказвання, яго эмацыянальнасць і выразнасць. Аднак, як відаць з прыкладаў, няўласна-простая мова ў двукоссе не бярэцца.

Практыкаванне 56. Замяніце ўскосную мову простай і пастаўце патрэбныя знакі прыпынку.

1.. Якуб сказаў, што ведае месца, дзе ловіцца рыба. 2. Крушынскі цікавіцца, ці ідзе на дварэ дождж. 3. Міколка спытаў у дзеда, калі яны пойдуць на паляванне. 4. Падарожнік спыніўся і запытаў у дзяцей, як называецца іх веска. 5. Людзі кажуць, што калі рана ўзарэш, то і ўраджай добры збярэш.

§ 30. Спосабы цытавання. Знакі прыпынку пры цытатах

Цытата – гэта даслоўная вытрымка з чыйго-небудзь выказвання, з якога-небудзь твора, якую выкарыстоўваюць з мэтай падмацаваць, даказаць уласнае меркаванне або як ілюстрацыю.

На пісьме цытаты звычайна бяруцца ў двукоссе і афармляюцца, як сказы з нявыказанай простай мовай: “Служыць свайму народу ўсімі сіламі душы і сэрца”, – так усведамляў сваё прызначэнне Янка Купала.

Цытату можна ўвесці і з дапамогай пабочных слоў або складаназалежных сказаў (цытата або яе частка бярэцца ў двукоссе і пішацца з малой літары): На думку У. Гніламёдава, “паэзія – душа народа і яго гісторыя”.

У двукоссе бяруцца словы і выразы, якія ўжываюцца ў нязвыклым для іх значэнні, іранічна, упершыню прапануюцца аўтарам і пад.: Лодка тут не пройдзе, а пехатою таксама не прабрацца між плаўняў, бо ў іх – бяздонныя “вокны”.

Вершаваныя цытаты, а таксама эпіграф (кароткае выслоўе, якое раскрывае тэмуі ідэю твора) у двукоссе не бяруцца.

Будзь жа, век малады,

Поўны светлымі днямі!

Пралятайце, гады,

Залатымі агнямі! —

даносіцца адтуль, з пачатку XX стагоддзя, малады і задорны голас Максіма Багдановіча.

Пропуск у цытаце якіх-небудзь слоў абазначаецца шматкроп'ем: Падкрэсліваючы ролю мовы ў выхаванні чалавека, Цётка пісала: "Роднае слова! 3 малых дзён мы чуем цябе з матчыных вуснаў. Ты нам тлумачыш усе дзівы свету ... табе выказваем мы свой дзіцячы жаль, крыўду, жаданне, радасць... "

Практыкаванне 57. Спішыце і пастаўце знакі прыпынку пры цытатах (цытаты выдзелены). Дзе трэба, замест малой літары пішыце вялікую.

1. Міхась Лынькоў адзначаў творчасць Якуба Коласа — гэта своеасаблівы летапіс жыцця народа… 2. Вялікай і непахіснай упэўненасцю, перакананасцю, верай у будучыню прасякнуты радкі У. Караткевіча

Будуць давеку крыніцы на

 гэтай зямлі,

Будзе давеку наш мужны і

 мудры, вялікі народ.

3. Кузьма Чорны неаднаразова звяртаў увагу на тое, што фарміраванне літаратурнай мовы павінна ісці з крыніц жывой, сапраўды народнай мовы... 4. Патрабуючы ад маладых пісьменнікаў заўсёды вывучаць сваю мову, прыслухоўвацца да народных гутарак, К. Чорны жадаў аднаго каб творы пісаліся моваю жывою... 5. А. П. Чэхаў трапна пісаў наконт моўнай неахайнасці па сутнасці для інтэлігентнага чалавека дрэнна гаварыць павінна б лічыцца такою ж непрыстойнасцю, як не умець чытаць і пісаць. 6. Пагодныя дні – неабходная ўмова для касьбы, таму касцы звычайна спявалі

Касцы косяць,

Бога просяць

Ой, дай, Божа, пагоданьку

Ды на нашу работаньку.

§ 31. знакі Прыпынку пры выклічніках і гукаперайманнях

Выклічнікі могуць знаходзіцца ў пачатку, сярэдзіне і канцы сказа.

Выклічнікі, якія знаходзяцца ў пачатку сказа і вымаўляюцца без клічнай інтанацыі, аддзяляюцца ад іншых слоў коскай: 1. Ах, калі б цяпер з ёю быў Міхась! 2. Ат, што з табою гаварыць!

Коска не ставіцца, калі выклічнік:

а) утварае непадзельны выраз з займеннікам або часціцай: 1. Ну і сярдзіты быў дзядзька! 2. Ох і весела нам! 3. Эх і лес жа тут! 4. Ух ты якая слаўная мясцінка!

б) цесна прымыкае да аднаго з паўтараемых у сказе слоў: 1. Слаўна, ах слаўна правялі мы лета! 2. І ляцім жа, братка, эх ляцім!

в) знаходзіцца перад асабовымі займеннікамі ты, вы, за якімі стаіць зваротак: 1. Ой ты, месяц, любы дружа, паплыві на мора. 2. Эх вы, дарогі жыцця, што там за вамі ўдалі?

Часціца а пры выклічніку ну коскай ад яго не аддзяляецца: А, вось ён! А ну, вылазь хутчэй!

Выклічнікі і гукаперайманні, якія выступаюць членамі сказа, страчваюць сваё значэнне і на пісьме бяруцца ў двукоссе: 1. Здалёк пачулася “ўра”.

Комплексныя заданні і тэксты для самастойнай працы

Практыкаванне 58. Запішыце тэксты, пастаўце патрэбныя знакі прыпынку. Ахарактарызуйце простыя сказы:

1. Не даходзячы да лукі выгнуўшыся яшчэ раз каля лесу вельмі прыгожаю дугою Нёман забіраў управа пралёгшы роўнаю бліскучаю стужкаю паміж лугамі і полем. На адным канцы дугі стаялі кучаравыя пышныя хвоі звесіўшы над вадою махрыстыя галіны і аплёўшы пясчаны бераг цэлаю сеткаю смаляных карэнняў. За імі пачыналіся маладыя сакавітыя баравіны перамешаныя са старым лесам. Там-сям з зялёнага мора маладога хвойніку ўзнімаліся верхавіны старых дрэў што як бы аглядалі зялёныя прасторы свае маладое змены цешачыся яе размахам і сакавітай жыццёвасцю. І гэты малады хвойнік і гэты лес і гэтыя хвоі зліваліся ў адную сцяну лесу вырысоўваючы прыгожую лінію паваротаў разгортваючы сваё цёмна-зялёнае крыло і ахопліваючы пясчанае поле дзе раскінуліся маўклівыя пагоркі. А над усім над гэтым ляжала цішыня і спакой раніцы (Я.Колас).

2. Сонца не было цяпер такое яркае як раней. Аддаўшы амаль увесь свой пал лету яно берагло рэшткі цяпла грэла мала але на дзіва лагодна і пяшчотна. Гэтай лагоднасцю і пяшчотай было напоўнена ўсё ў прыродзе усе дні. У лагодным сонечным святле гарэлі сумным адвечным полымем ліпы і бярозы каля хат дрэвы ў недалёкім лесе. Як сівізна ад былога ад перажытага бялела ўсюды павуціна. Яна вісела ў паветры абчэплівала павялы і пасохлы бульбоўнік калы і жэрдкі вакол агародаў пажоўклыя кусты. Усё агартаў спакойны стары як свет смутак смутак развітання з цяплом з летам набліжэння слаты халадоў (І. Мележ).

3. Чэрвень пышна красаваў на палях. Зеляніна ажно шумела ў росце і на палетках і на ўзмежках і на паплавах і на імшарынах. Кожная былінка ўпарта цягнулася да сонца. Ясным днём палі пераліваліся квеценню лугавінак шыза-сінімі хвалямі жыта што адкаласавала ўжо і вось-вось закрасуе смарагдавымі колерамі лёну і ячменю млелі ў пяшчоце духмяная парнасць уздымалася ад іх лёгкай смугой калыхалася –дрыжала над зялёным морам. У гэтым моры ледзь прыкметнымі былі постаці палольшчыц на ярыне і трактары што пераворвалі папары і ўздымалі падлесныя балацінкі.

Лета надышло спрыяльнае для ўраджаю цёплае з навальнічнымі дажджамі аднак радавацца за збажыну не было прычын. За прыгажосцю чэрвеньскага росквіту ў полі заўважаліся сляды негаспадарлівых адносін да зямлі, паспешлівасці і абыякавасці ў працы на ёй і гэта абурала да глыбіні душы. Вунь на жытнёвым масіве відаць не засеяныя ўвосень палоскі-агрэхі парослыя пырнікам і лебядой у другім месцы калівы жыта рэдка-рэдка пагойдваюцца сярод гірсы і мятліцы у трэцім як вымакла рунь увесну так і засталася прагаліна там неабвораны бульбяны палетак забуяў разнатраўем у якім патанулі ўсходы бульбы. Хіба можна прайсці міма гэтага з абыякавым сэрцам (Т. Хадкевіч).

Практыкаванне 59. Запішыце тэксты, пастаўце патрэбныя знакі прыпынку, вызначце тып складаных сказаў:

1. Трэба многа вельмі многа ездзіць сябры. Вы маладыя і калі будзеце часта “жыць на колах” шмат хадзіць і падарожнічаць вы паглядзіце многае ў свеце. Але перш за ўсё вам трэба ведаць свой самы прыгожы для нас край. Ездзіце. З экскурсіямі да сваякоў або да сяброў. Вы ўбачыце ўсе канцы нашай мілай ласкавай няяркай краіны якая аднак зачаруе вас сваёй няўлоўнай прыгажосцю. Убачыце гарады і вёскі цёмныя волаты замкаў. І азёры з белымі грабянцамі на сіняй вадзе і старыя каменныя млыны над рэчкамі што зараслі белай лілеяй поўню ў азёрнай вадзе і водсвет яе на мокрай зямлі. Будзеце слухаць музыку нашай пявучай мовы і нашы пяшчотныя песні. І ўбачыце зуброў і аленяў. І галоўнае пазнаеце свой гасцінны добры горды і таленавіты беларускі народ (І. Караткевіч).

2. Над ускрайкам лесу дзе пачыналіся жоўтыя пяскі зазвінела песня ляснога жаваранка. Ён першы тут вітаў надыход дня і песня расплывалася ў маўклівым паветры звонам тонкага дарагога металу напаўняючы ясна-сінія разлогі надзем'я і глыбокую цішыню зямлі агорнутай затоена-радаснаю задумленасцю. Здавалася усё навокала занямела зачараванае цудоўнымі тонамі песні гэтага вольнага песняра узлескаў і пясчаных пустак між лесу. Снуючыся высока у небе раняла птушка мяккія ласкавыя мелодыі сатканыя са звону срэбраных струн з булькання ясных ручайкоў з зумкання пчаліных крыльцаў шолаху красак. I ўсе гэтыя тоны спляталіся так гарманічна - своеасабліва ў песню ляснога жаваранка што яна даходзіла да самых затоеных глыбінь сэрца і калыхала самыя тонкія струны душы. Ніякая іншая птушка нават праслаўлены салавей не можа параўнацца у спевах з лясным жаваранкам. Толькі свае песні спявае ён у бязлюдных мясцінах дзе рэдка бывае чалавек і мала хто чуе іх. Мелодыя ж спеваў надзвычайна багатая разнастайная дзівосна прыгожая і такая чоткая такая выразная што яе можна палажыць на ноты а мастак-музыка напэўна змог бы выканаць на скрыпцы але афарбоўкі яе тонаў не патрапіць перадаць ніякі музычны інстумент (Я. Колас).

3. Усе рэкі Беларусі дужа прыгожыя. Дняпро з высокім правым берагам і неагляднымі далячынямі зарэчных паплавоў паплямаваных дубамі і сінімі люстэркамі старыц. Прыпяць з яе празрыстай цёмнай вадой астравамі пра-токамі і шапкамі буслянак на прырэчных дровах. Дзвіна сціснутая крутымі урвішчамі зарослымі мачтавым лесам. Ласкавы Нёман у воды якога глядзяцца старажытныя вежы і густыя лістоўныя пушчы. Нават невялічкая Шчара са сваімі шлюзамі ў цені неабхватных серабрыстых таполяў. 3 раптоўным патокам вады што вырываецца са шлюза і выносіць на сабе плыты з людзьмі якія рухава і спрытна працуюць шастамі і бусакамі...

Воблік Беларусі нельга сабе ўявіць без азёр. Іх у нас каля 11 тысяч. Вялікія і малыя цёмныя балотныя і светлыя як самое святло. Лясныя як Кромань або Свіцязь і бязлесныя. Азёры — вочы зямлі. Яны не толькі кормяць навакольны люд але і натхняюць паэтаў ( У. Караткевіч).

4. Лета для мяне яшчэ там у дзяцінстве назаўсёды прапахла альховай карою з якой мы рабілі лубкі для ягад суніцамі малінаю ды чарніцамі якімі пахлі нашы рукі вусны і нават шапкі у якіх назаўсёды аставаліся пачарнелыя крапінкі ад ягад калі мы траплялі на ягадную паляну а браць болей не было куды добрымі кузаўкамі рабіліся тады гэтыя шапкі а для грыбоў сарочкі з завязанымі рукавамі. Лета пахне для мяне печанымі на кастры каласамі у якіх зерне яшчэ мяккае і салодкае свежым сенам якое яшчэ зусім нядаўна было травою і не паспела ў пунях запыліцца.

Лета гэта ціхая паляна ў лесе уся прагрэтая паўдзённым сонцам…

Лета гэта воз казытлівага непаслухмянага сена збольшага ўвязаны і ўціснуты жэрдзю ехаць жа недалёка неяк давязём.

Лета гэта яшчэ і пах свежай падварушанай зямлі. Ты ідзеш па баразёнцы за акучнікам моцна трымаючы яго за ручкі а твае паабдзіраныя пасунутыя конскімі капытамі ногі радуюцца халаднаватаму мяккаму дотыку зямлі. А зямля ў дзяцінстве лечыць её залепленыя хутка загойваюцца і праколы і парэзы і апёкі…(Я. Сіпакоў).

Практыкаванне 60. Устаўце прапушчаныя літары, раскрыйце дужкі і пастаўце, дзе трэба, знакі прыпынку:

1. Дзе б я (ні)быў куды б (ні)закінуў мяне лёс сэр...ца мае заўсёды рвецца ў родную вёску. I (с,ш)чыра прызнаюся што няма для мяне най...часлівейшых хвілін як ехаць да маці да сваіх з...млякоў. Туды дзе кожная пядзя зямлі схо...жана тваімі нагамі дзе з маленства знаёмыя кожнае дрэўца у лес... кожны сіні васілёк і белы рамонак пры дарозе. Як толькі сы...дзеш з шашы (ад)разу пачынаюц...а нашы землі. Выразна вырысо...ваюцца вёскі (У,у)л...янаўка (М,м)аргі а за (не)вялікім ляском в...сёлым і светлым ад (бела)ногіх бяроз стаіць мая р...дная вёска (С,с)лавінск. Каля лес... ра...кінуўся вялікі палетак кармавога лубін... з церпкім г...ркаватым вод... рам. Ра...цвіў ён на сонцы так хораша што ад яго яркага ж. . .ўтацвет. . . ажно прыжмурваеш вочы. У паветры зв...няць пчолы пры дарозе стракочуць конікі а з поўдн... мяккі вільготны вец...р прыносіць духмяны мядовы вод...р канюшыны. I так хораша робіцца на сэрцы што здаецца (не)ідзеш а нібы ляціш на ветры. У...памінаецца перажытае ўсё да драбніц асабліва б...саногае маленства. Вось тут у Дружбенскім лужку каліс...ці пасвіў коні. Ля Цагельні ў зарасніку бярэзнік... збіраў чырв...нагаловікі у Вілах баравікі.

Асабліва люблю пра...сціся па лузе над рэчкай Морач...у якая аддзяляе (С,с)луцкі ра...н ад (К,к)апыльскага. На гэтым лузе каліс...ці да вайны мой бацька касіў са сваім с...седам Аляксандрам Панічам мурагі. Хоць я тады быў яшчэ зусім малы але помню як аднойчы на (з,с)ходзе за старан...ую працу му...чынам выказалі словы падзякі. 3 той пары гэтыя мудрыя і харошыя словы з вялікай гордасц...ю і пашанай жывуць у ма...м сэрцы. (Паводле В. Дайліды.)

Практыкаванне 61. Устаўце прапушчаныя літары, раскрыйце дужкі і пастаўце, дзе трэба, знакі прыпынку:

2. Ці мала на свеце цудоўных мясцін?

Давялося мне пабываць усюды. Бываў я на поўдн... і на далёкай поўначы захапляўся (не)разгаданым цудам прыроды паўночным ....зяннем. Ласкавы сонечны поўдз...нь казачныя прасторы (Ч,ч)орнага мора высокія снежныя горы (К,к)аўказа пакінулі (не)забыўны ў...памін аб іх гордай і ветлівай ц...плыні.

Так на свеце вельмі многа прыгожых мясцін добрых людзей ....чырых сяброў. Мабыць (ні)чога лепшага за іх на свеце н...ма. Аднак дзе б я (ні) быў якія б цуды (ні)здз...ўлялі перад маімі вачыма заўсёды ...зяла прамяністае святло роднага мястэчка дзе жылі бацькі і бацькі маіх бацькоў дзе я сам (у)першыню захапіўся ....чодрай со...нечнай прамяністасцю пахам кветак на ша....ковых мурожных лугах спевам жаваранка пад высокімі сінімі н...бёсамі. Вось так і хоча...ца прыгадаць кожны куточ...к кожную сцяжынку у...горачак і лагчынку дзе над люстрам блакітным нашага азярка з...хацяць празрыстыя ....облакі.

(Не)адна навала грозна прашумела над маёй (Р,р)адзімай. Захопнікі колькі разоў агнём і ж...лезам змяталі мястэчка з твар... зямлі. Але і мінулым і сё...няшнім днём яно для мяне самае ветлівае утульнае і (па)свойму прыгожае бо тут пра...шлі мае дзіцячыя гады і юна...тва. Мне здае...ца што тут усё засталося (ня)зме...ным хоць упартыя і доўгія часы зрабілі св...еасаблівыя папраўкі ва ўсім.

Я часта прыяз...жаю сюды ў госці да з...млякоў. Раніцаю калі я...чэ (не)апала раса калі гулкае як буб...н паветра перапоўн...на залатым ...зяннем прамяністага сонца іду я ў шырокія прасторы палёў. (М. Хведаровіч)

Практыкаванне 61. Устаўце прапушчаныя літары, раскрыйце дужкі і пастаўце, дзе трэба, знакі прыпынку:

3. Гэта быў старасве...кі лес. I былі ў ім такія пу...чы і нетры аб якіх (не) ведаў (ні)хто на свеце. Поўны мес...чык раз у чатыры квадры ў...плываў (на) с...рэдзіну неба і а...туль рыхтаваўся пацікаваць што дзе...цца пад паветкаю густога ліс...ця. Але яму ля...чэй было (б) разглядзець што робі...ца пад страхою у хаце ч...лавека чым прабіцца пра... галіны адвечных гу...чароў. I сумаваў тады круглявы блі...часты мес...чык і хаваў свой твар у светлых хмарках. Само яснае сон...йка (ледзь)ледзь прапускала залатыя косы і то толькі (да)палавіны. На самым ніз... заўсёды панаваў ц...нёк і прохаладзь. Звяры і птушкі (не) мелі а...вагі заб...рацца у нетры лес... . Там жыла адна тая Таёмнасць што запаўняла гэтыя нетры страхам і (ні)кому (не) вядомымі дзе...мі.

Праз гу...чары пад павеццю зялёных голек прабівалася бліскучая сту.. .ка халоднай вады і дзяліла пу.. .чу на дзве часткі. Абодв... берагі рэчкі былі густа заро.. .шыя старымі дрэвамі яны прасц...ралі свае га...лё над рэчкаю і лучыліся адны з другімі. I лес па адзін бок рэчкі і лес па другі яе бок быў адным лесам і тое што рабілася на адным беразе рэчкі было таксама справаю другога бераг... .

Рэчка была (не)вялікая у лесе яна пач...налася у лесе і канчалася. Канчалася пышным і прыгожым ...озерам. Вакол ...озера як вежы стаялі мудрыя дрэвы дубы.

(Доўгія)доўгія гады цэлыя вякі жыла пу...ча згодна і ...часліва жыла поўным багатым жы...цём. (Я. Колас.)

Дадатак

Тэксты дыктантаў

“Зала сарака”

Вялізныя залы, а на сценах — эмблемы, i на кожнай — прозвішчы тых, хто тут вучыўся цi вучыў i хто вядомы ўсяму свету: Капернік, Галілей... А вось i «зала сарака», параўнаўча невялікая, тут не эмблемы, а фрэскі — сорак вялікіх партрэтаў, намаляваных на ўcix чатырох сценах. Другі ад кутка — Скарына. 3 нейкім асаблівым пачуццём чытаеш: «3 Полацка...»

Скажыце, які яшчэ горад даў роднай зямлі гэтулькі выдатных сыноў i дачок? Тут нарадзілася i пражыла свае самаадданае жыццё выдатная асветніца, адна з самых адукаваных жанчын свайго часу Ефрасіння Полацкая. У XII стагоддзі ў Полацку працавалі слынны ювелір Лазар Богша i дойлід Іаан, чыя Спаса-Ефрасіннеўская царква назаўжды застанецца для нашчадкаў увасобленай у камені песняй чалавечага генія. Пяцьсот год таму назад у доме полацкага купца Лукаша Скарыны пачуўся крык немаўляці — будучага беларускага першадрукара, філосафа-гуманіста, графіка, паэта, перакладчыка, батаніка, доктара лекарскіх навук, бібліёграфа, аднаго з волатаў еўрапейскага Адраджэння. Горад — радзіма вядомага грамадскага дзеяча, мысліцеля, педагога i паэта Сімяона Полацкага...

Прайдзіце па старажытных вуліцах Полацка, затрымайцеся на хвіліну каля помніка Скарыне, падыміцеся да лёгкай, гатовай, здаецца, узляцець, Сафіі. Прыслухайцеся да голасу ветру на полацкіх стромах, да крыку чайкі над водамі Дзвіны. Вы чуеце? Гэта гаворыць з вамі наша Гісторыя. Тут, у старажытным горадзе над Дзвіной, карані яе тысячагадовага дрэва, якое, змогшы ўсе навалы, працягвае падымацца насустрач сонцу. (С. Панізнік, В. Дышыневіч. Падарожная кніжка Скарыны).

Бяздоннае багацце

У Тураве жыў калісьці князь Яраслаў, багаты і мудры. Неяк князь з гасцямі паехаў на ўловы біць цяцераў і дзікіх вепраў. Многа ўжо было набіта ўсялякай дзічыны, але Яраслаў убачыў вялізнага старога тура і пагнаўся за ім. Некалькі гартоўных княжых стрэл упілося ў цела тура, але звер з падвоенай сілай уцякаў ад лаўца.

Раптам тур спыніўся і павярнуўся ў бок князя. Конь з разгону наскочыў на тура і зваліўся, прабіты рагамі, прыціскаючы сабою седака. Яшчэ момант, і князь паплаціўся б жыццём. Але падскочыў загоншчык Ранцэвіч, зняў з сябе світку, накінуў яе туру на вочы ды нажом ударыў звера ў самае сэрца — тур нежывы рынуў на зямлю. Князь выбавіўся з-пад каня і, дзякуючы загоншчыку, сказаў, каб той прыйшоў па узнагароду.

Калі загоншчык прыйшоў, Яраслаў паставіў перад ім скрынку з золатам і сказаў:

- Бачыш, многа тут золата, але жыццё даражэй за золата, бяры колькі хочаш.

Загоншчык узяў кіёк, разгарнуў чырвонцы, каб кіёк упёрся ў дно скрынкі, і сказаў:

- Праўда, князю, тут многа золата, але ўсё ж такі дно можна дастаць, дык, мабыць, гэта тваё залатое багацце не вечнае, калі-небудзь яму прыйдзе канец. Дай ты мне, княжа, гэткі дар, каб я ў ім дна знайсці не мог.

Князь задумаўся і кажа:

- Каб я сабраў усё свае багацце, то і тады дно яму знойдзеш.

Засмяяўся загоншчык:

- Пойдзем, князь, я табе пакажу бяздоннае багацце. – I выйшаў на двор, узяў лавекі меч і ўвесь усунуў у зямлю. – Вось тваё, княжа, багацце, у якім дна няма: яно ратару больш вартае, чым тыя чырвонцы.

(А. I. Гурскі. Бяздоннае багацце)

Славуты асілак

Даўным-даўно, тысячы гадоў таму, з-пад вялізнага каменя, дзе б'е крыніца, нарадзіўся славуты асілак. Яго назвалі Нёманам. Жыў сярод лясоў дрымучых, лугоў шырокіх, прыгожы, працавіты, прыродзе, і лю-дзям, і ўсяму жывому дабром плаціў. У суседстве жыла Лоша: гультаяватая, ляжала ў цяньку, сабою любавалася, нікому ад яе не было ні радасці, ні карысці. Лоша часта заглядала да свайго суседа. За маўклівасць называла яго Неманцом.

Цяпер ніхто не ведае, што Нёману спадабалася тая красуня. Адно вядома – было вяселле. Гуляла на ім уся жаніхова радня: і Сула, і Уса, і Уздзянка, і Шчара... Каго толькі тут не было! Пілі, балявалі, маладым шчасця ды добрай долі жадалі.

Скончылася вяселле, пачаліся будні.

Зноў Нёман не ведаў ні дня ні ночы. Паіў, карміў, туліў ўсіх, хто да яго гарнуўся: і чалавека, і звера, і птаха, і рыбу, і жыўнасць усякую. Цешыў сваім люстэркам водным прыбярэжныя лясы, палеткі, лугі, на сваіх магутных грудзях насіў чоўны, ганяў плыты.

Не раз запрашаў на шырокі прастор і сваю красуню ненаглядную. Толькі тая была абыякавая, халодная да ўсяго, па-ранейшаму не хацела дзяліць са сваім волатам нягоды і радасці.

Не да душы было такое жыццё Нёману: аднойчы цёмнай ноччу кінуўся ўпрочкі.

Прачнулася Лоша, а Нёмана няма. Пачала даганяць уцекача, ды не ў той бок кінулася. Па далінах ды па нізінах бегла, ажно сіл не ставала, дый не ведала, куды далей падацца. Гукала-клікала на дапамогу, але ніхто не прыйшоў: ні Пціч, ні Бярэзіна, ні Свіслач... Выбегла Лоша да груда пясчанага і ўбачыла: Нёман праз долы і лясы дарогу сабе пракладае. Пачала дапамагаць яму. I людзі не абмінулі яе: паблізу пачалі будавацца. Так нарадзіліся вёскі Лоша, Мрочкі, Пясочнае, Сасноўка, Рачыца.

Нёман ніколі не забывае родныя мясціны. Кожную вясну, кожную восень дажджлівую вяртаецца да маці сваей — крынічкі, якая цячэ з-пад вялікага каменя. (А.І. Гурскі. Бяздоннае багацце)

Любімы адпачынак

Якуб Колас не любіў ездзіць на курорты. За лепшы адпачынак яму было пажыць лета дзе-небудзь у зацішным кутку Беларусі, а выбіраць такія мясціны ён добра ўмеў...

Вось у адной з такіх мясцін мне давялося пажыць летам побач з Коласам.

Неяк раніцай, выйшаўшы на прагулку каля васьмі гадзін, я заўважыў, што дзядзька Якуб ужо варочаецца з найцікавейшага паходу. Ен мяне не бачыў, а я, каб не перашкаджаць ягонаму задаволенаму настрою, не абзываўся, а толькі сачыў, стаіўшыся за густым ажынавым кустом. Трэба было бачыць, з якім задавальненнем нёс Якуб Колас з лесу поўненькі, з каптуром, кошык чорнагаловенькіх баравікоў у адной руцэ, а ў другой вялізны прут з панатыканымі баравічкамі, якія ўжо не лезлі ў кошык. Ен ішоў босы з падкасанымі штанінамі і, здавалася, нешта напяваў сам сабе ад вялікае радасці. Відаць, яму так хацелася хутчэй дахаты, каб пахваліцца сваёй удачай. Дзесьці на добрай сцяжынцы ён нават падбег, але асцярожна, каб не пагубляць здабытак.

У гэтым была стыхія яго любові да прыроды, да роднае зямлі.

Дзе б ні жыў Якуб Колас, тыя мясціны пакідалі след у яго творчасці. Але больш за ўсё займае месца ў ягонай творчасці родная Мікалаеўшчына. Можа, і сяліўся Якуб Колас улетку ў такіх мясцінах, якія нагадвалі яму дарагое і роднае. (П. Броўка. «Забыць цябе не маю сілы...»)

Нарач

Узгорак, які тут называюць Сарапонава, люблю за тое, што адсюль адкрываецца панарама возера незямной прыгажосці. Не ведаю іншага месца на Нарачы, адкуль бы так шырока і прасторна праглядвалася вялікая роўнядзь.

Нарач для мяне — гэта калыска дзяцінства, гэта тое светлае і вечнае, без чаго я не магу ўявіць сваё жыццё. Усё, што звязана з гэтым чароўным кутком, мяне цікавіць.

Сёння Нарач — возера, якое адкрывае, калі ехаць з Мінска па дарозе на Паставы, цэлую групу блакітных азёр. Гэта непаўторны куток беларускага Паазер'я. Шэсць вадаёмаў, звязаных агульным паходжаннем і размешчаных на мяжы Мінскай і Віцебскай абласцей,— унікальны прыродны комплекс, які мае навуковае і культурнае значэнне. Таму блакітныя азёры аб'яўлены рэспубліканскім ландшафтным заказнікам.

Азёры, размешчаныя ў катлавіне ўзгоркавай грады, што ўзвышаецца месцамі над імі на пяцьдзесят, а то і шэсцьдзесят метраў, акружаны густымі сасновымі і змешанымі лясамі. Такое спалучэнне прыродных умоў стварае уражанне сярэднягорнага ландшафту.

Нарач... Яе празрыстыя блакітныя хвалі, яе непаўторная гісторыя, паданні і легенды, якія перадаюцца з пакалення ў пакаленне, з вуснаў у вусны, натхнялі знакамітых паэтаў і пісьменнікаў. Успомнім «Нарачанскія сосны» Максіма Танка. Вершы гэтага зборніка прасякнуты глыбокім гуманізмам. Радкі хвалюючыя, незабыўныя, і нельга ўявіць іх нараджэнне без гэтай зямлі, без гэтых людзей. (В. Лапцік. Плямы на жамчужыне)

Крыніца

Гэтую дарогу да крыніцы я палюбіў даўно і штодзень, не пытаючыся ў маці, ці трэба вада, спаражняў вёдры і выходзіў на знаёмую сцежку.

Далёка-далёка гарбацяцца, узнімаюцца пагоркі, парослыя кустамі, а то і сапраўдным лесам. Да вайны аж да самай вёскі падступалі лугі і чыстыя палі, ні кусточка не было на іх.

Вось і крыніца. Вада ў ёй недалёка, даставаць яе лёгка: нахіліўся над зрубам, расхінуў лісце, зачэрпнуў вядром — і вось ён, чысты крышталь, ад якога, бывала, у летнюю спёку не адарвацца.

У крыніцы вельмі смачная вада, і таму ўся вёска ходзіць сюды, у такую далеч, не шукаючы вады дзе-небудзь бліжэй да сваіх хат.

Сёлета мы з цёткаю Волькаю чысцілі гэтую крыніцу. Цётка, папярэдне наламаўшы галінак на венік, паклала іх каля зруба, а сама палезла ў калодзеж, у халодную крынічную ваду. Я памкнуўся быў лезці сам, але яна сказала:

– Ты ж не ўмееш, лепей я сама.

Цётка чэрпала вядром і падавала яго мне, а я толькі выліваў ваду, адышоўшы далей ад крыніцы. Спачатку вада была чыстая, потым памутнела, а пасля ўжо ў вядры каламуцілася нешта вязкае і глеістае.

Дабраўшыся да пяску, вычарпаўшы аж да дна ўвесь гэты глей, цётка папрасіла падаць ей наламаныя галінкі і доўга шаравала імі сцены. На дне крыніцы светла заблішчаў пясочак, а сцены зруба, мокрыя і чыстыя, пачалі ўжо нават высыхаць і дыміцца. (Я. Сіпакоў. Чалавек на зямлі)

Ясныя дні восені

Сярод гнілой восені выдаюцца часам ясныя, светлыя дні. Ціха ўсюды. Вецер не скалыхне ні адзін лісцік, ні адну травінку. Ласкавае неба пазірае на зямлю; нідзе ні хмурынкі. Ясна і хораша, ўсё роўна як вярнулася лета. Падарыла восень людзям яшчэ некалькі ясных, светлых і цёплых дзён.

Хоць усюды і ціха, цёпла і ясна, але ўжо не вее тым жыццём, якое відаць вясною. Куды ні кінь вокам, на ўсім бачыш след восені. Хмурны хваёвы лес чуць заслаўся сінім дымком туману... А бярозы, асіны і дубы чырванеюць здалёк сваім лісцем і напамінаюць сабою аб восені. На ўсім ляжыць сіняваты слой смугі не то дыму, не то туману.

А прыслухаешся – такая цішыня навокал! Толькі часам закрычаць у небе дзікія гусі, ключом пранясуцца жураўлі і схаваюцца ў сініх хвалях далёкага яснага неба. Крык іх заціхае памалу і замрэ, расплывецца ў цішыні асенняга дня.

Плаўна носіцца ў паветры белая павуціна, сцелецца па зямлі, чапляецца за кусты і сухую траву. Прайшло цёплае лета. Апошнія вы, ясныя дзянькі восені!.. (Паводле Я. Коласа)

ТЭКСТЫ ПЕРАКАЗАЎ

Паданне пра Агінскага

У канцы 1871 года рускі мастак Рэпін пісаў вядомаму музычнаму крытыку Стасаву: “Учора я забыўся спытацца, ці ведаеце Вы што-небудзь пра музыканта Агінскага? Імя яго вядома ўсёй Расіі, і я чуў вальс і паланез яго сачынення; і нават паданне пра яго рамантычную смерць; а між іншым, музыканты, якіх я пытаўся, гавораць пра яго як пра міфічную істоту”.

Сёння я таксама чуў паданне пра Агінскага ад дзядулі на мясцовым рынку. Вось яно:

- Грозны час быў тады. Нядобры. Куды ні кінься, а жыткі не было простаму люду. Глядзеў на ўсё гэта адзін тутэйшы дзяцюк, глядзеў і не вытрымаў – гукнуў-свіснуў хлапцоў сваіх ды кажа: “А давайце, саколікі, бунт учынім, на царовых памагатых навалімся, волю вольную здабудзем і па зямлі ўсёй пусцім...”

Паслухалі яго саколікі, паслухалі ды сказалі: “А праўду кажаш! Вядзі нас вайною на цароў-багацеяў! Вядзі волю вольную ў бойцы здабываць!”

І павёў дзяцюк сваіх саколікаў на вайну вялікую, на вайну справядлівую. Ды ў цароў-багацеяў і яго памагатых болей сілы было. Пабілі яны ўсіх, а галоўнага – дзецюка-сокала – у палон паланілі, рукі-ногі скруцілі ды ў каземат кінулі. І сказалі: “За тое, што ты народ узбунтаваў, не мінуць табе шыбеніцы!”

Ведаў дзяцюк круты нораў цароў, ведаў, што яго заўтра чакае смерць, але не стаў прасіць літасці. Толькі сэрца раптам напоўнілася такім жалем да простых людзей, да родных палёў і лясоў, да лугоў і азёр, да рэк і дарог, што з яго ўзяла ды палілася вялікая музыка – як малітва ўсё роўна, як заклён, як прызнанне ў каханні, як гаючы бальзам. І дзяцюк, каб пакінуць тую музыку іншым, каб яе не забілі разам з ім, парэзаў палец на правай руцэ і перад смерцю на сцяне каземата напісаў ноты яе. “Развітанне з Радзімай” – так назваў тую музыку дзяцюк Агінскі.

Паданні, паданні ... У іх, як звычайна, болей прыгожай выдумкі, чым праўды. А кім у сапраўднасці быў Агінскі? Тут зноў мушу паклікаць на дапамогу ўсёмоглую Кліо – музу гісторыі. Аднойчы ёй даверыўся сам Міхаіл Клеафас Агінскі і ў канца свайго “Фармулярнага спіса” засведчыў, што ён быў, акрамя ўсяго іншага, удзельнікам паўстання ў Польшчы.

 Агінскі тут меў на ўвазе паўстанне 1794 года, якім кіраваў Тадэвуш Касцюшка. Ён адразу ж далучыўся да паўстанцаў і заявіў Нацыянальнаму савету, што “прыносіць у падарунак Радзіме сваю маёмасць, працу і жыццё”. Паведаміў аб гэтым жонцы, адрасуючы ёй пісьмы як “грамадзянцы Ізабеле Агінскай” і замацоўваючы іх, як і іншыя дакументы, пячаткаю, на якой старажытны княжацкі герб замяніў на шчыт з дэвізам: “Свабода, вернасць, незалежнасць”.

У адным з пісьмаў ён просіць жонку эканоміць ва ўсім, бо грошы, што засталіся, прызначыў на ўтрыманне воінскай часці, якую сам і ўзначальваў.

Пазней у “Пісьмах пра музыку” (1828 год) ён пісаў: “Я стварыў марш для майго атрада стралкоў са словамі, напісанымі ў адпаведнасці да гэтай музыкі, і з тае пары гэты марш выконваўся ў многіх палках. Я пісаў таксама ваенныя і патрыятычныя песні, якія карысталіся вялікім поспехам, бо выклікалі храбрасць, энергію і энтузіязм маіх таварышаў па зброі”.

Кампазітар ствараў папулярныя паланезы (каля 20), пісаў таксама маршы, вальсы, мазуркі, менуэты, рамансы...

У снежні таго ж 1794 года паўстанне было разгромлена. Паранены Касцюшка трапіў у палон. Агінскі здолеў эмігрыраваць. Вена, Венецыя, Парыж... І ўсюды туга па радзіме.

У 1802 годзе вярнуўся на бацькаўшчыну і жыў у маёнтку Залессе каля Смаргоні. Верны вызваленчым ідэям, Агінскі рашуча стаў на бок рускага народа ў дні Айчыннай вайны 1812 года.

З 1822 і да апошніх дзён жыў у Фларэнцыі. Памёр Агінскі 18 кастрычніка 1833 года, на шэсцьдзесят восьмым годзе жыцця. Грабніца яго потым была перанесена ў старажытны фларэнтыйскі храм Санта Крочэ.

...Там паданне выглядала, як праўда. А тут праўда выглядае, як паданне. (Паводле Я. Пархуты.)

Зорка беларускай паэзіі

Максім Багдановіч – трэцяя пасля Янкі Купалы і Якуба Коласа зорка на небасхіле беларускай дарэвалюцыйнай паэзіі. Ён памёр зусім малады, на дваццаць шостым годзе свайго жыцця, не паспеўшы сказаць пра многае, што яго хвалявала. Але за свой кароткі век паэт зрабіў так многа для развіцця і ўзбагачэння роднай літаратуры, што спадчына яго стала каштоўным набыткам духоўнай культуры беларускага народа. Вялікі грамадзянін і патрыёт, ён усё сваё кароткае жыццё аддаў служэнню свайму народу. Чалавек шырокай адукацыі, энцыклапедыст у самым поўным сэнсе гэтага слова, Максім Багдановіч ад самых пачаткаў сваёй творчасці быў у абсягу передавых агульначалавечых ідэй, у якіх ён знаходзіў месца беларускай нацыянальнай думцы. Шчасце свайго народа ён бачыў у выхадзе яго на шырокую арэну агульначалавечай гісторыі.

Нарадзіўся Максім у інтэлігентнай сям’і: бацька Адам Ягоравіч – педагог па адукацыі, дэмакрат па перакананнях – усё жыццё прысвяціў вывучэнню культуры і быту народа, вуснай народнай творчасці; маці Марыя Апанасаўна працавала настаўніцай, вельмі любіла літаратуру і нават сама спрабавала пісаць апавяданні.

Рос Максім у сям’і, дзе шмат увагі аддавалася выхаванню дзяцей. Бацька абуджаў у іх жывую цікавасць да прыроды, развіваў назіральнасць, знаёміў з рознымі праявамі жыцця простых людзей, з помнікамі культуры, прывіваў любоў да мастацтва, да прыгожага пісьменства. Вялікае значэнне надаваў бацька развіццю эстэтычных пачуццяў дзяцей. Таму не дзіўна, што ў Максіма вельмі рана абудзілася цікавасць да чытання і кніг. У школьныя гады ён амаль не расставаўся з кнігамі, за што бацька называў яго Максім Кніжнік. Кнігі Максім браў з бацькавай бібліятэкі, дзе, апроч іншых, былі кнігі пра Беларусь, яе гісторыю, зборнікі беларускіх песень і казак. З маленства расла цікавасць Максіма да гісторыі беларускага народа, яго культуры, вуснай народнай творчасці. З гадамі пад уплывам бацькі яна паглыбляецца: ён самастойна вывучае беларускую мову, чытае кнігі па гісторыі Беларусі, этнаграфічныя працы, фальклорныя зборнікі, знаёміцца з мастацкімі творамі сваіх папярэднікаў. Усё гэта спрыяла таму, што юнак сам пачынае пісаць па-беларуску.

Вельмі рана праявіліся ў Максіма і творчыя здольнасці: ужо ў дзесяць гадоў ён стаў пісаць вершы. Гады вучобы ў Ніжагародскай мужчынскай гімназіі, а пасля ў Яраслаўскім юрыдычным ліцэі з’явіліся надзвычай важным этапам у духоўным і творчым развіцці асобы, сур’ёзнай вучобы, паглыблення ведаў. Сярод вучняў Багдановіч вылучаўся начытанасцю, багатай тэарэтычнай падрыхтоўкай, шырокай эрудыцыяй. Усе сілы і вольны час ён аддаваў літаратуры. Асабліва вабіла яго паэзія славянскіх народаў. Паэт самастойна вывучыў некалькі замежных моў, каб у арыгінале чытаць творы славянскіх і заходнееўрапейскіх пісьменнікаў.

Першае выступленне Максіма Багдановіча ў друку адносіцца да 1907 года, калі на старонках газеты “Наша ніва” з’явілася яго апавяданне “Музыка”, што і стала пачаткам літаратурнай дзейнасці. А праз шэсць гадоў выходзіць з друку першы і, на жаль, апошні прыжыццёвы зборнік вершаў пад простай і сціплай назвай “Вянок”, які стаў несмяротным помнікам паэтычнага таленту Максіма Багдановіча, помнікам яго грамадзянскага подзвігу.

І стаіць сёння ў скверы насупраць Вялікага тэатра оперы і балета Рэспублікі Беларусь бронзавы паэт – прыгожы ў сваёй паставе, задуменны ў творчым роздуме – непагасная зорка беларускай паэзіі. (Паводле В. Івашына.)

Маці

Няма нічога лепшага за раніцу ў матчынай хаце.

Яшчэ сон звівае павекі, іх цяжка разарваць, і галава яшчэ зусім не прачнулася, а ўжо радасць, што зноў дома, як быццам і не з'язджаў адсюль ніколі, радасць звароту ў самога сябе – ранейшага, малога, нейкага другога і разам з тым такога самага, як і цяпер, жыве ва ўсім целе. Прыемны боль у касцях і ва ўсіх мускулах пасля ўчарашняй дарогі, лёгкасць у галаве наводзяць на думкі пра вялікае, нечалавечае шчасце.

А маці ўжо даўно ўстала і асцярожна, каб не разбудзіць, тупае па хаце. Яна ўжо наабірала бульбы, перамыла яе і цяпер перакладае дровы ў печы. Нават і так, лежачы ў пасцелі з заплюшчанымі вачыма, можна бачыць, як яна паклала адно палена, трошкі воддаль другое, і ўжо на іх кідае астатнія, і яны лоўка, з глухім стукам лажацца адно на адно, упоперак тых двух першых. Адно паленца скацілася, і маці нагінаецца ў печ, дацягваецца рукой да яго, не чуючы, як лоб чыркануў аб дугу нізкага, задымленага чалесніка і як ад гэтай дугі на лбе, трошкі вышэй правага брыва, засінела яшчэ адно брыво, як сярпок затушаванага месяца. I гэты сярпок будзе цямнець, аж пакуль яны не сядуць за стол і пакуль ён не скажа зірнуць у люстэрка.

I матчыны словы, і ласка яе, і такі знаёмы дамашні пах зноў вярнулі Івану адчуванне радасці жыцця, радасці, што ён зноў дома і бачыць клопатную немітуслівую матчыну работу, і што яна ёсць, жывая - усё такая ж руплівая, ашчадная, з заціснутымі пад хустку валасамі.

I ён успомніў пра той страх, што часам накочвае на яго там, у Мінску, калі доўга няма ад яе пісем, і парадаваўся гэтаму страху, таму, што ён ёсць, што гоніць яго на вакзал, у цягнік, а пасля - гэтыя дзесяць кіламетраў, калі бяжыш усе хутчэй і хутчэй, баючыся, каб хаця з ёй усе было добра, і не верыш у сваю боязь. А потым на дварэ, пастукаўшы у шыбу, напружана чакаеш, калі пачуецца лёгкі шоргат і жывое варушэнне на печы, і з плячэй быццам гара зваліцца. Блісне святло - і вось ужо ён абнімае яе - цёплую ад печы, маленькую, бездапаможна зажмураную ад яркага святла, адчувае шурпатнасць яе разагрэтай сном мяккай шчакі і пакатасць вузкіх прыгорбленых плячэй...

...Супакоеная, радая, што прыехаў сын, яна думала пра сябе, пра Лявона, пра дзяцей, і ёй прыемна было думаць, бо гэтыя думкі адкрывалі ёй яе самую не такой, якой яна прывыкла сябе лічыць, - маленькай, слабой, а другой – моцнай, упэўненай, прыгожай. Усё жыццё ёй было некалі думаць пра сябе: маці заўсёды думаюць пра дзяцей, і толькі пасля, калі астанецца час, пра сябе. Такога часу ў яе ніколі не было. Іх у яе было пяцёра, калі Лявона не стала, - дзе тут быць другім думкам. I цяпер яна думала пра сябе, аддзеленую ад штодзённых дробязных клопатаў, якімі заўсёды поўна жыццё мнагадзетнай удавы.

Яна успомніла Лявона, які ён быў у тыя ваенныя гады і які астаўся назаўсёды, бачыла сябе самую побач з ім - таксама маладую і здаровую.

(Паводле А. Кудраўца).

Сустрэча з зубрам

Зубр стаяў пад старымі елкамі, камлі якіх абраслі сівым мохам. У гэтым глухім кутку пушчы усё першабытна замшэлае: елкі мелі такі выгляд, быццам прастаялі тысячу гадоў, старыя пні аплецены мохам, а пад імі ўсе струхлела. Рэдкія вываратні нагадваюць дагістарычных жывёлін. Таму, магчыма, уладар пушчы здаўся Антанюку яшчэ адным вываратнем. За дзень блукання па лесе напаткаў іх нямала, самых дзівосных па форме. А можа, гэта таму, што глыбока задумаўся? У лесе заўсёды хораша. Лес супакойвае, разганяе трывогу, нервознасць. Часта ўжо здаралася, што непрыемнасці, якія ўчора яшчэ здаваліся амаль трагічнымі, пасля такой вось прагулкі па лесе і развагі пад шум дрэў ці пад шамаценне апалага лісця пад нагамі рабіліся дробязнымі, не вартымі сур'ёзных перажыванняў. Перад веліччу лесу, яго вечнасцю чалавечыя канфлікты, нягоды, турботы набывалі зусім іншы сэнс. Так было паўтара гады назад, калі ён прыехаў сюды пасля таго, як яго, дужага, здаровага, паслалі на пенсію. Тады ён быў у роспачы. А пагуляў па пушчы - і на другі дзень адчуў, што хочацца пасмяяцца са свайго "гора".

Цяпер жа ніякіх непрыемнасцей не было. Ён прыехаў сюды проста адпачыць. А таму ні пра што сур'ёзнае не думаў. Хіба толькі пра дзяцей. Заўсёдны яго клопат - дзеці. I, аднак жа, трохі не пацалаваўся з царом пушчы. Спыніўся за колькі крокаў, калі зубр павольна павярнуў галаву. Цяпер яны глядзелі адзін на аднаго, чалавек і звер.

Непрыемны халадок казытнуў па спіне. А што, калі зубр кінецца? Што рабіць? Страляць? Не маеш права. Ды і зарад не на такога звера. Раніцой адмовіўся ад палявання на дзікоў, на якое запрашаў дырэктар запаведніка. Зарады толькі на цецерука. Уцякаць? Уявіў, як ён, стары чалавек, будзе бегчы, віхляючы паміж дрэў, прадзіраючыся праз малады калючы ельнік, каб схавацца.

Зубр вачэй не зводзіць - сочыць. Стаіць на дзіва нерухома, хаця б хвастом матлянуў, варухнуўся, пераступіў. Не. Быццам застыў. Да чаго рыхтуецца? Нападаць? Адступаць?

Іван Васільевіч падумаў, што зубры, якіх егеры кормяць, даглядаюць, прывыклі да чалавечага голасу, таму ласкава спытаў:

- I доўга мы з табой вось так стаяць будзем?

Зубр у адказ здрыгануўся і заплюшчыў вочы.

Не, агрэсіўнага намеру ў яго, здаецца, няма.

Можа, звер захварэў? I знарок зашыўся ў гэты гушчар, каб памерці

ў адзіноце?

"Трэба запомніць месца і сказаць егерам. − I тут жа падумаў пра свае, чалавечае: − Але калі ты сапраўды забраўся сюды, каб памерці, я цябе разумею і, калі хочаш ведаць, нават зайздрошчу. Я хацеў бы таксама вось так ... Тут. I адзін. I каб да апошняй хвіліны на нагах".

Недалёка, кварталы за два, нечакана пачуліся стрэлы − адзін ... другі ...

Тады зубр ускінуў галаву, чмыхнуў і грабянуў капытом мох.

Антанюк сам пасля дзівіўся са свайго спрыту. Кінуўся за першае дрэва. Адтуль нырнуў пад маладзенькія прыземістыя елкі, чапляючыся за голле стрэльбай, абдзіраючы твар, рукі. Добры крос гэтак зрабіў. Калі спыніўся, прыслухаўся, дык пачуў тупат не аднаго зубра, а, здалося, усёй пушчанскай чарады. Не адразу зразумеў, што гэта сэрца, так яно застукала: кроў біла ў галаву, ажно звінела ў вушах.

Зубра ж не чуваць. Пужнуў ад сябе назолу-чалавека і, пэўна, застаўся стаяць у сваей велічнай адзіноце. (Паводле I. Шамякіна).

Шчасце

Быў адзін з тых летніх дзён, якія бываюць, мусіць, толькі на Беларусі. Сонца пячэ як мага, а гарачыні няма: лішак яе паглынаюць і рака, і зараснікі аеру ды чароту, і густыя паплавы, і непралазны алешнік ды лазняк, і бярозы, і хвоі, і ўсялякая зеляніна. Не відаць людзей, не чуваць, але гоману досыць і без іх: адны кошкі сваім цырканнем могуць заглушыць усіх людзей, а тут яшчэ кукуюць жаўтабрухія жабы, заліваюцца мітуслівыя птушкі ды гудуць мясістыя чмялі.

Усім радасна ў такі дзень. Радасна і мне. Радасна і вунь таму хлапчуку год васьмі, што спускаецца з гары, падскакваючы на адной назе ды махаючы белым дубцом.

Мы сустракаемся з ім на мосце, ён прыпыняецца і глядзіць на мяне так, нібы хоча нешта сказаць. Радасць, шчасце так і пырскаюць з яго блакітных вачэй. Я разумею яго. Калі і я гатоў усіх абняць у гэты жыватворны дзень, дык што ж павінна адбывацца ў яго маленькім чыстым сэрцы? Я лагодна ўсміхаюся яму, ківаю галавой і кажу:

- Добра жыць на свеце, браток, га?

Тварык хлопчыка засвяціўся яшчэ больш, але ён нічога не сказаў. Ды і што ён мог сказаць? Мы і без слоў разумелі адзін аднаго.

Я паціху ішоў міма, а хлопчык, нібы той сланечнік, паварочваў следам за мной свой круглы тварык. I з выразу вачэй яго таксама пырскала шчасце, і таксама здавалася, што ён вось-вось нешта скажа.

Я яго разумеў. Але ён, відаць, гэтага не ведаў, бо ўсе глядзеў мне ў вочы, нібы чагосьці чакаючы ад мяне. Ен заліваў мяне сваім шчасцем, а я у адказ нічога не мог яму даць. Для яго маёй шчырай і ветлівай усмешю было мала. Мне трэба яму нешта сказаць. Але што? Што яму сказаць, каб перадаць усю тую цеплыню, якую я да яго адчуваю? А мне засталося ступіць толькі адзін крок – і мы размінёмся. Размінёмся, можа навекі.

— Як цябе зваць? — сказаў я нарэшце, каб толькі не маўчаць. Сказаў – і зараз жа пачырванеў ад сораму: хлопчык нічога мне не адказаў. Сваім дзіцячым інстынктам ён, відаць, зразумеў, што словы гэтыя сказаны так сабе, абы сказаць. Мала таго: твар яго перастаў свяціцца, нават неяк балюча скрывіўся. А потым... потым з грудзей яго вырваўся крык!..

Не адзін год прайшоў з таго часу, а голас хлопчыка і цяпер гучыць у маіх вушах.

Гэта быў шчыры, мімавольны крык дзіцячай душы. У ім былі і крыўда, і расчараванне, і надзея, і горкі папрок да нас, дарослых і разумных людзей. (Янка Брыль иШчасце" )

[1] Дзеясловы І спражэння ў форме 3-ай асобы множнага ліку маюць канчатак -уць (-юць): пішуць, мыюць;          ІІ спражэння – -аць (-яць): гавораць, робяць.

[2] У суфіксах дзеепрыметнікаў пішацца толькі адна літара н.

[3] Дзеепрыслоўі  незакончанага трывання ў твараюцца ад асноў цяперашняга часу дзеясловаў незакончанага трывання (нясуць – несучы, сядзець – седзячы), а дзеепрыслоўі закончанага трывання – ад асноў прошлага часу дзеясловаў закончанага трывання (пасадзіў – пасадзіўшы, сказаў – сказаўшы).

[4] Разглядаюцца толькі тыя канчаткі, якія могуць выклікаць цяжкасці пры напісанні дыктанта (пераказа).

* Рытарычнымі называюцца пытальныя сказы, якія не патрабуюць адказу. У канцы рытарычнага сказа ставіцца клічнік, пытальнік або разам пытальнік i клічнік.